• 3990 Wejścia
• 0 Pobrań

Plebania wraz z zagrodą w Henrykowie (gm. Orneta, woj. warmińsko-mazurskie)

Wśród wielu rodzajów budynków w zabudowie wiejskiej osobne miejsce zajmują plebanie mieszczące się w kategorii domu mieszkalnego posiadającego jednak dodatkowe funkcje publiczne związane ze specyfiką pracy proboszcza parafii: prowadzenie kancelarii parafialnej, archiwum, przyjmowania interesantów czy goszczenia przyjezdnych.
Na terenie wsi warmińskich zachowało się stosunkowo wiele domów mieszkalnych pełniących od chwili powstania funkcje plebanii np. w Orzechowie, Tolkowcu, Reszlu, Płoskini, Plutach, Radziejewie. Tylko nieliczne, jak plebania w Henrykowie, pochodzą z XVIII w..
Wiejskie plebanie na Warmii przechodziły różne koleje losu podobnie jak pozostałe obiekty budownictwa warmińskiego, były przebudowywane, rozbudowywane, dostosowane do aktualnych potrzeb mieszkańców, ulegały pożarom, były odbudowywane w całkowicie innym kształcie w zgodzie z obowiązującymi kanonami oraz możliwościami finansowymi inwestorów.
Po 1945 r. na skutek zmian politycznych i przekształceń majątkowych część budynków należących do kościoła zmieniła właścicieli w sposób trwały i wystąpiła potrzeba budowy nowych obiektów na potrzeby parafii.
Zdarzały się też wypadki losowe jak pożar plebanii w Długoborze, po którym została odbudowana w kształcie współczesnym.
Niestety, nawet ochrona prawna w oparciu o ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nie zawsze skłania właścicieli zabytkowych budynków plebanii do zachowania ich historycznych wartości, przeważają tu względy użytkowe w wersji oszczędnej jak stolarka PCV czy wykonywanie termoizolacji elewacji za pomocą styropianu. Dokonuje się też przekształceń wnętrza z zaburzeniem pierwotnej dyspozycji i usuwaniem oryginalnych elementów wyposażenia jak piece, belkowe stropy czy wewnętrzna stolarka drzwiowa. Likwiduje się też części składowe otoczenia budynku tworzące pierwotnie zespoły zagrodowe jak zabudowa gospodarcza, ogrodzenia, ogrody przydomowe i sady, które często zastępują nowe garaże i ogródki obsadzone iglakami.
Henrykowo (niem. Heinrikau) położone na obszarze komornictwa pieniężeńskiego w średniowieczu było wsią czynszową należącą do Kapituły Warmińskiej. Po 1772 r. własność skarbu pruskiego. Na początku XIV w. w dokumentach wymieniony został sołtys i określone granice wsi lokowanej w 1326 r. na polecenie kapituły warmińskiej na prawie chełmińskim przez zasadźcę Henryka Labenyk jako osada 113-łanowa. Zasadźca miał rozdzielić pomiędzy kolonistów ze Śląska 116 włók, spośród których cztery wydzielono i zwolniono z czynszu na uposażenie parafii (kościół został wymieniony jako już zbudowany). Wzmianka o proboszczu pochodzi jednak dopiero z 1481 r. z okresu po odbudowie kościoła doszczętnie zniszczonego w 1414 r.
W trakcie wojny polsko-krzyżackiej z lat 1519-1521 zakończonej rozejmem i w 1525 r. traktatem krakowskim, w której ucierpiała cała Warmia (roszczenia wobec której były przecież jedną z przyczyn jej wybuchu), Henrykowo uniknęło większych zniszczeń być może z powodu stacjonowania we wsi zbrojnej załogi należącej do urzędnika z Sambii pułkownika Henryka Taubenheima.
Lustracja przeprowadzona przez Kapitułę Warmińską w 1533 r. wykazała, iż we wsi określonej jako Henerichaw na 93 włóki zagospodarowane przed wojną, wszystkie były nadal użytkowane. W kolejnych latach wieś się rozwijała a jej areał powrócił do wielkości pierwotnej z czasu uposażenia. W roku 1534 założono w niej karczmę należącą do Jacoba Marquarda.
Wiek XVIII przyniósł kościołowi parafialnemu w Henrykowie poważne zmiany - wzniesiono nową wieżę w miejsce drewnianej, nową kruchtę i zakrystię, zmieniono wnętrze z wyposażeniem oraz okna świątyni. W roku 1787 zbudowano na północ od kościoła, po drugiej stronie drogi plebanię. Nie wiadomo jaka zabudowa gospodarcza jej wówczas towarzyszyła. bowiem istniejące dziś budynki gospodarcze pochodzą z początku XX w.
W roku 1783 wieś miała 87 zagród.


Układ ruralistyczny

Wieś Henrykowo wg. autorów katalogu Zabytków Sztuki w Polsce, to dwudrożna ulicówka zbliżona do owalnicy z kościołem w centrum, na placu zawartym między ulicami.
W innych źródłach układ wsi jest określany jako typowa owalnica czyli układ ruralistyczny, w którym zabudowa wiejska usytuowana jest przy dwóch drogach łączących się przy wjeździe i wyjeździe, opasujących wydłużony plac zbliżony kształtem do soczewki. Pierwotnie tego placu nie zabudowywano, służył całej społeczności np. spędzano tam bydło. Później rozpoczęto lokowanie tam obiektów użyteczności publicznej – kościoła, szkoły, remizy, domu ludowego. W wieku XIX w skutek przekształceń własnościowych wokół wsi powstały liczne gospodarstwa kolonijne a sama wieś rozrosła się i uzyskała nowe połączenia komunikacyjne.
Dziś kościół w Henrykowie choć położony w centrum wsi nie stanowi już tak silnej dominanty krajobrazowej jak przed 1945 r. Stało się to na skutek zniszczenia wysokiej wieży z bardzo dekoracyjnymi szczytami, z której pozostała dolna kondygnacja sięgająca zaledwie gzymsu podokapowego kościoła, prowizorycznie zadaszona.

Plebania

W bezpośrednim sąsiedztwie kościoła, na północ od niego wzniesiono w 1787 r. późnobarokową plebanię o wnętrzach przebudowanych w 1922 r.; wówczas wymieniono też całą stolarkę otworową.
Usytuowana w centrum osadniczym wsi, na północ od kościoła, oddzielona od niego gruntową drogą o przebiegu równoleżnikowym. Położona w głębi działki siedliskowej, ok. 30 m. od drogi, od wschodu towarzyszą jej zabudowania gospodarcze - trzy budynki, z których dwa o ustawieniu identycznym z budynkiem plebanii (szczytem do ulicy), trzeci usytuowany kalenicowo do ulicy, ustawiony bezpośrednio za współczesnym domem mieszkalnym. Należy zaznaczyć, że tylko jeden budynek gospodarczy należy dziś do parafii henrykowskiej. Zabudowa gospodarcza nie tworzy regularnego dziedzińca i jej układ różni się od widocznego na mapie topograficznej z 1932 r. Kartografia późniejsza (do roku 1944) powtarza ten układ: budynek plebanii znajduje się w tym samym miejscu od czasu budowy, natomiast po jego zachodniej i północnej stronie występują zakreskowane obszary ogrodów i sadów, od północy ograniczone drogą, za którą występuje owalny staw (dziś w tym miejscu znajdują się podmokłe zarośla). Na wschód od plebanii znajduje się duży, prostokątny dziedziniec połączony wjazdem z drogą wiejską, jego północną część zajmuje duży budynek na planie odwróconej litery „L” skomunikowany drogą prowadzącą na północ w kierunku pól. Wschodnią część dziedzińca zajmują cztery mniejsze budynku gospodarcze w skupionym układzie czworoboku. na południe od nich na obszarze ogrodu znajdują się kolejne dwa budynki, większy zapewne mieszkalny.
Dzisiejszy układ odbiega od historycznego: przesunięciu w kierunku wschodnim uległe wjazd na posesję, droga prowadząca z dziedzińca na północ jest obecnie wąską ścieżką, duży budynek gospodarczy w północnej części dziedzińca jest o połowę krótszy i ma rzut regularnego prostokąta. Brakuje też dwóch niewielkich budynków ze skupiska w części wschodniej dziedzińca. Istniejącą zabudowę można datować na I ćw. XX w.
Od zachodu plebania była otoczona ogrodem i sadem, z których dziś prawie nic nie pozostało. Między plebanią a budynkiem gospodarczym ustawiony parkan drewniany z ceramicznym daszkiem nad furtką.
Plebania szczytem południowym zwrócona jest ku ulicy. Murowana z cegły ceramicznej o wątku niedostępnym, tynkowana, parterowa, podpiwniczona z częściowo mieszkalnym poddaszem. Nakryta dachem będącym połączeniem dachu mansardowego z naczółkowym (brak połaci mansardowych w szczytach), pokrycie ceramiczne – dachówka holenderka.
Wzniesiona na planie wydłużonego prostokąta. Układ wnętrza dwutraktowy, częściowo zmieniony w trakcie remontu z 1922 r. Pierwotnie na osi głównej znajdowała się wylotowa sień z wejściem od wschodu – gospodarczym, węższym z małym gankiem, od zachodu wejście reprezentacyjne poprzedzone dużym gankiem. W trakcie południowym znajdowały się dwa duże pokoje w układzie amfiladowym, położone symetrycznie względem sieni (zapewne salon i kancelaria). W trakcie wschodnim w narożniku południowym dwa mniejsze pokoje dzienne, w narożniku południowym – kuchnia. We wschodniej części sieni schody na poddasze. Na poddaszu znajdowały się sypialnia i pokoje gościnne z oknami w szczytach budynku. Przypuszczalnie, zgodnie z założeniami pierwszego projektu, elewacją frontową była elewacja zachodnia – obecnie ogrodowa, a wschodnia – obecnie z głównym wejściem, była elewacją tylną z wejściem gospodarczym. Po remoncie z 1922 r. te funkcje uległy odwróceniu, co było prawdopodobnie związane ze zmianami komunikacyjnymi – likwidacją podjazdu do plebanii od strony zachodniej. Przegrodzono też sień w części wschodniej tworząc tu kuchnię i łazienką. W dawnej kuchni powstała salka katechetyczna.
Budynek podpiwniczony, bryła zwarta prostopadłościenna o niskich elewacjach wzdłużnych (proporcja elewacji do wysokości dachu 2:1), od zachodu w dolnej połaci dachu szeroka trójosiowa wystawka z osobnym dachem pulpitowym. W połaci dachu od wschodu mała wystawka z daszkiem pulpitowym i łukowo zwieńczonym oknem pokreślonym dekoracyjnym gzymsem drewnianym. Elewacje szczytowych dwukondygnacjowe. Wokół całego fundamentu wylewka betonowa znacznej grubości.
Elewacja wschodnia - dawna ogrodowa, obecnie frontowa, wzdłużna, jednokondygnacjowa, sześcioosiowa, niesymetryczna, gładko tynkowana bez detalu, obecny kolor elewacji – wtórny. Wertykalizm elewacji podkreśla wyodrębniona odsadzka fundamentu oraz wydatny profilowany drewniany gzyms podokapowy, gzyms o podobnym profilu (połączenie listwy, wałka i simy) występuje między mansardowymi połaciami dachu a także nad łukiem okiennym wystawki. Elewacja przepruta 5 oknami w kształcie pionowych prostokątów (trzy w części południowej i dwa w północnej), między którymi na czwartej osi od południa drzwi wejściowe poprzedzone współczesnym betonowym tarasem z metalową balustradą i schodami.
Elewacje szczytowe dwukondygnacyjne, dwuosiowe zamknięte naczółkiem dachu, w drugiej kondygnacji zaznaczone uproszczone woluty spływów połaci mansardowej dachu, pozbawione detalu, od południa widoczne fragmenty kamiennego fundamentu, w obu kondygnacja po dwa okna ościeżnicowe. Obecnie na tej elewacji zainstalowano zewnętrzne przewody elektryczne w osłonach z białych rurek i skrzynkę pomiarową. Od północy okna tylko w górnej kondygnacji.
Elewacja zachodnia – dawna frontowa, wzdłużna, jednokondygnacjowa. w trzech osiach środkowych podwyższona do drugiej kondygnacji przez szeroką wystawkę usytuowaną w dolnej połaci dachu nakrytą stromym dachem pulpitowym stanowiącym przedłużenie górnej połaci dachu mansardowego. Elewacja siedmioosiowa, niesymetryczna. Lico gładko tynkowane ze skromnym detalem – trzy lizeny w części środkowej na dwóch kondygnacjach, w formie filarów z zaznaczonymi cokołami i głowicami. Drzwi wejściowe w trzeciej osi od południa przesunięte w stosunku do osi głównej, poprzedzone dużym współczesnym betonowym tarasem ze schodami i posadzką z dużych kwadratowym płyt kamiennych. Kolorystyka tynków, detalu i stolarki wtórna.
Stolarka otworowa budynku plebanii w całości wymieniona, zarówno w trakcie remontu w 1922 r. (z tego okresu zachowane okna krosnowe z zawiasami kątowymi w szczytach poddasza i wystawki od wschodu oraz w dwóch osiach od wschodu obu elewacji wzdłużnych) jak i współcześnie na okna PCV w trzech osiach od północy w elewacji wschodniej i zachodniej. Drzwi wejściowe od wschodu – dwuskrzydłowe z nadświetlem, drewniane, od zewnątrz jodełkowy układ listewek z rombami po środku. Drzwi wejściowe od zachodu – drewniane, dwuskrzydłowe z nadświetlem, ramowo – płycinowe. Od wewnątrz zachowane zwieńczenia okien w kształcie łuku półpełnego.
Piwnice o ścianach ceglano – kamiennych, sklepienia murowane kolebkowe, tynkowane, posadzki – wylewka betonowa, schody ceglane. Wszystkie okienka piwniczne zamurowane z wyjątkiem zsypu węglowego w przyziemiu elewacji zachodniej przy narożniku północnym.
Więźba dachowa drewniana, elementy w większości ciosane (nieliczne tarte z drewna iglastego), łączone na kołki. Konstrukcja płatwiowo – słupowa, słupy o wymiarach 23x20 cm ustawione w trzech rzędach, w partii środkowej część słupów wymieniona po pożarze na węższe (16x20 cm), na słupach oparte płatwie pośrednie (17x19 cm), słupy i płatwie stężone mieczami (16x14 cm), mieczowanie ze sfazowanymi krawędziami, ozdobione miejscami malowaną dekoracją roślinną. Na płatwiach pośrednich i kalenicowej oparte krokwie (18x19 cm) w rozstawie 120 cm, w każdym wiązarze jętki o wymiarze 23x10 cm.
Wnętrze: częściowo zachowane stropy belkowe z podsufitką oparte na ścianach zewnętrznych podłużnych obecnie zabudowane. Drzwi wewnętrzne częściowo zachowane z okresu remontu z 1922 r., drewniane w ościeżnicach drewnianych, płycinowo – ramowe z zagłębionymi, fazowanymi płycinami i dekoracyjnymi tarczkami zamków. Wyposażenie z czasu budowy nie zachowane. Na parterze i piętrze piece kaflowe z czasu remontu w 1922 r., zachowana klatka schodowa z dekoracyjną balustradą. W pomieszczeniach poddasza zgromadzono meble, sprzęty liturgiczne, destrukty rzeźb i inne, wyłączone z użytkowanie przedmioty, nierzadko o wartościach historycznych.
Porównując rzut plebanii z roku 1956 z planem z 1995 r. należy stwierdzić, iż przekształceniom w tym czasie uległa północna część budynku w zakresie skrócenia pomieszczenia w trakcie zachodnim przy klatce schodowej, przesunięto też ścianę działowa dużych pomieszczeń szczytowych w parterze zmieniając proporcje tych pomieszczeń oraz wykonano drzwi między nimi. W elewacji zachodniej zamieniono drzwi wejściowe z oknem lokując je na osi schodów zewnętrznych.
Na zdjęciu archiwalnym zamieszczonym w karcie ewidencyjnej henrykowskiej plebanii z 1956 r. można zauważyć parterową, nakrytą dachem pulpitowym przybudówkę przy ścianie szczytowej od południa. W treści karty nie ma jednak żadnej o niej wzmiance, nie została też uwzględniona w rzucie budynku. Na zdjęciach aktualizujących w tej samej karcie datowanych na 1966 rok przybudówki już nie ma.
Na tym samym zdjęciu daje się zaobserwować taras przed wejściem od zachodu z masywną ceglaną balustradą i schodami a także odmienną od obecnej stolarkę drzwi zewnętrznych. Widoczne są też drzewa z nieistniejącego obecnie sadu.

Stan zachowania

Oględziny obiektu wykazały, iż stan zachowania plebanii nie jest najlepszy. Nie stwierdzono poważnych zagrożeń, jednak poszczególne elementy budynku wymagają remontu.
Dach i więźba dachowa: konstrukcja więźby jest stabilna, jednak nosi ślady zawilgocenia i drobnych ubytków. Pokrycie dachowe jest zużyte, nie posiada stosownej izolacji. Drewniany gzyms w elewacji frontowej oraz gzymsy międzypołaciowe zużyte, zawilgocone z korozją biologiczną, podobnie obudowa wystawki dachowej od wschodu.
Fundamenty i mury konstrukcyjne: ślady zawilgocenia, wtórnie zabudowane okienka piwniczne, mury bez spękań konstrukcyjnych.
Stropy i podłogi: zacieki i spękania na stropach poddasza, zużyta podłoga deskowa na strychu i w pokojach na poddaszu.

Wartościowanie obiektu zabytkowego

Już sam fakt wpisania budynku plebanii do rejestru zabytków zaświadcza o jej wartości zabytkowej, gdyż jest ona warunkiem ochrony prawnej obiektu trwającej od 1967 r. Pierwszym chronologicznie uznaniem jej indywidualnych wartości architektonicznych było wykonanie w 1956 r. karty ewidencyjnej tzw. zielonej (ze względu na kolor kartonu, na którym był wykonany druk karty).
W okresie powojennym na terenach dawnych Prus Wschodnich takie karty były wykonywane od 1949 r. dla wybranych najcenniejszych obiektów, głównie kościołów, pałaców, dworów i drewnianych domów podcieniowych. Wykonanie karty dla plebanii było wstępem do objęcia jej ochrona konserwatorską. Trzeba dodać, że niestety, te karty często są jedynym dokumentem zachowanym po obiektach, które się nie zachowały.
Bez wątpienia ten obiekt posiada indywidualne wartości architektoniczne i historyczne poprzez ciągłość funkcji zachowaną do dnia dzisiejszego. Dodatkowym argumentem jest też czas powstania, bryła budynku, jego specyficzny dach, wysokość elewacji wzdłużnych w stosunku do wysokości dachu

Wytyczne konserwatorskie

Zgodnie z zapisami z obu kart ewidencyjnych, budynek plebani był w roku 1939 „nieminowany”, w 1956 r. - zaniedbany, a w 1966 r. w stanie dobrym. W roku 1995 zapisano, iż stan techniczny budynku jest niezadowalający - fundament bez uszkodzeń konstrukcyjnych, natomiast silnie zawilgocony, do czego przyczynia się opaska betonowa, istniejąca do dziś. Ściany bez uszkodzeń konstrukcyjnych, zawilgocenie od fundamentów do wysokości okien, zwłaszcza od wschodu, północy i południa; wilgoć powoduje pęcherzenie i odpadanie tynków. Stropy i sklepienia w stanie dobrym z wyjątkiem stropów poddasza, więźba dachowa o osłabionej konstrukcji, elementy spróchniałe i zawilgocone, deskowanie całkowicie mokre.
Jako postulat konserwatorski zapisano, iż konieczne jest przeprowadzenie remontu budynku plebanii w oparciu o stosowną dokumentację zawierającą: osuszenie fundamentów, wykonania nowych tynków wapiennych, wzmocnienie więźby dachowej, remont stropów i wymianę podłogi na strychu.
W trakcie oględzin plebani przeprowadzonych w grudniu 2016 r. stwierdzono, iż taki remont nie został wykonany w zakresie wskazanym w karcie ewidencyjnej. Wykonano uzupełnienie tynków i malowanie elewacji, umieszczono na niej przewody elektryczne i skrzynkę pomiarową, wymieniono drewniane okna w części północnej w obu elewacjach wzdłużnych na PCV, wymieniono też drzwi wejściowe od wschodu i zachodu na nowe.
Można przypuszczać, iż na te prace nie uzyskano pozwolenia konserwatorskiego w formie decyzji administracyjnej, a zapewne o nie nie występowano, gdyż nie jest możliwe ze stanowiska konserwatorskiego uzyskanie pozwolenia na montaż okien PCV w obiekcie wpisanym do rejestru zabytków, w dodatku pochodzącym z XVIII w. Plebania w Henrykowie została wpisana do rejestru zabytków decyzją warmińsko-mazurskiego konserwatora zabytków z dnia 12.10.1967 r.
Plebania w Henrykowie jest obiektem o wysokich wartościach architektonicznych, a ze względu na ciągłość funkcji - także historycznych. Obiekt zabytkowy tej klasy winien zostać poddany starannie zaplanowanemu remontowi, opartemu o odpowiednio przygotowaną dokumentację techniczną. Sporządzanie dokumentacji winny poprzedzić badania architektoniczne obiektu, uwzględniające wszystkie zmiany wprowadzone na przestrzeni wieków w budynku, badania konserwatorskie tynków zewnętrznych, badania stropów na istnienie polichromii, wykonanie orzeczenia konstrukcyjnego więźby dachowej, murów i stropów. Należy jednak przede wszystkim skuć betonową opaskę wokół fundamentów, zastąpić ją naturalnym drenażem żwirowym, który pozwoli na samoistne przesychanie murów. Podobnie należy postąpić z wylewkami betonowymi w piwnicach.
Remont obiektu winien uwzględnić: więźbę dachową, deskowanie, pokrycie dachowe z utrzymaniem rodzaju - dachówki ceramicznej esówki, remont wystawki w połaci wschodniej z zachowaniem jej kształtu, wzmocnienie stropów. Z elewacji należy odkuć wszystkie cementowe uzupełnienia tynków oraz tynki zdezintegrowane, uzupełnić w miarę konieczności cegły w parametrach identycznych z historycznymi, położyć nowe wyprawy z tynków wyłącznie wapiennych. Kolorystyka elewacji i detalu winna być ustalona na podstawie badań konserwatorskich. Detal elewacji ogrodowej należy oczyścić i uzupełnić. Podobnie drewniane profilowane gzymsy podokapowe oraz gzyms pomiędzy połaciami dachu mansardowego. Konieczne jest zlikwidowanie zewnętrznych przewodów zasilających oraz przeniesienie skrzynki pomiarowej w inne miejsce.
Kamienny cokół plebanii należy oczyścić z uzupełnień cementowych, uzupełnić (wzmocnić), kamień oczyścić i odpowiednio wyspoinować. Okna piwniczne należy odtworzyć, ponieważ ułatwi to osuszanie murów fundamentowych.
Niezbędna jest wymiana nowej stolarki PCV na okna drewniane, najlepiej skrzynkowe nawiązujące konstrukcja i podziałem do okien historycznych. Kolorystyka stolarki otworowej ze względu na brak oryginalnego materiału do badań powinna być ustalona na drodze analogii z innymi obiektami z tego okresu.
Należy też wymienić bądź wyremontować instalacje, ze szczególnym uwzględnieniem elektrycznej i grzewczej ze względu na zagrożenia pożarowe.
We wnętrzu należy wyremontować górną kondygnację w szczególności stropy i podłogi. Zgromadzone na poddaszu sprzęty posiadające wartości historyczne winny posłużyć do wyposażenia pomieszczeń mieszkalnych, natomiast przechowywane tam sprzęty liturgiczne (m.in. lichtarze) i destrukty rzeźb po pracach zabezpieczających mogą zostać wyeksponowane w jednym z pomieszczeń plebanii bądź przekazane do zbiorów Muzeum Archidiecezjalnego.
Konieczny jest remont i przebudowa obu tarasów przed wejściami do budynku. W szczególności dotyczy to tarasu od strony ogrodu, który winien być zaprojektowany i wykonany od nowa. W tym miejscu możliwy jest powrót do ceglanej balustrady znanej ze zdjęcia archiwalnego bądź wykonanie drewnianej werandy w oparciu o wzory historyczne. Przed wejściem wschodnim też należy zastosować nowe rozwiązanie projektowe, ponieważ istniejący obecnie taras ze schodami i metalową balustrada jest zwyczajnie nieestetyczny.
W bezpośrednim otoczeniu plebanii należy założyć ogród kwiatowy, warzywny oraz sad, co poza podniesieniem estetyki otoczenia będzie nawiązaniem do historycznego otoczenia.
Zabudowa gospodarcza

Budynki inwentarskie na obszarze Warmii są w większości wielofunkcyjne. Na poziomie parteru znajdowały się pomieszczenia dla zwierząt domowych a poddasze było przeznaczone na magazynowanie paszy i podściółki. Były to budynki najczęściej murowane ceglane licowe lub kamienno-ceglane (znacznie rzadziej ryglowe bądź drewniane w części) o zróżnicowanych otworach drzwiowych i okiennych. W konstrukcji występowała wysoka ścianka kolankowa z otworami do załadunku paszy bezpośrednio z wozu na poddasze. Na obszarze Warmii przeważają wysokie ścianki kolankowe w konstrukcji murowanej, także murowane szczyty. W stropie na parterem umieszczano otwory umożliwiające zrzucanie paszy o podściółki na stanowiska zwierząt. Duże, samodzielne budynki gospodarcze występowały tylko na obszarach skupiających większe gospodarstwa chłopskie.
Zespół zabudowy towarzyszący plebanii jest złożony z trzech budynków gospodarczych murowanych z charakterystycznej dla budownictwa warmińskiego przełomu XIX/XX w. i I ćw. wieku XX, ceramicznej cegły licowej. Budowniczy zastosował też skromny detal elewacyjny powtarzany w większości zabudowań gospodarczych regionu. Usytuowanie budynków zostało opisane wyżej.
Dla jasności opisu zastosowano numerację budynków: należący do plebanii – 1, położony identyczny budynek na sąsiedniej działce – 2, trzeci najwyższy, ułożony prostopadle – 3.
Najbliżej plebanii jest położony obiekt należący do parafii w Henrykowie, pozostałe dwa są obecnie własnością prywatna. Nie odnaleziono zdjęć ani innych przekazów archiwalnych dotyczących tej zabudowy.
Należący do parafii w Henrykowie budynek gospodarczy (1) pełnił zapewne funkcje zarówno inwentarskie (obora, stajnia), jak i magazynowe. Zbudowany na rzucie wydłużonego prostokąta, parterowy ze ścianką kolankową i użytkowym poddaszem, nakryty stromym dachem dwuspadowym z pokryciem ceramicznych (dachówka holenderka). Okap dachu wysunięty, w szczytach widoczne końcówki krokwi i deski wiatrowe. Więźba dachowa z drewna iglastego tartego, w niewielkiej części ciosanego. Konstrukcja wsparta na wysokiej ściance kolankowej, stolcowo – kleszczowa, stolce ustawione na belkach stropowych wpuszczanych w mur, zamieczowane do płatwi, podparte zastrzałem, spięte kleszczami do zamieczowanych słupków przy ściance kolankowej oraz górą parą kleszczy podpłatwiowych.
Budynek murowany z cegły pełnej ceramicznej w wątku blokowym, odsadzka fundamentu pokryta zaprawą betonową.
Dolna kondygnacja wydzielona od ścianki kolankowej we wszystkich elewacjach dekoracyjnymi gzymsami z cegły kładzionej rębem skośnym w dwóch rzędach. Wszystkie otwory w elewacjach (z wyjątkiem wrót załadunkowych we wzdłużnych elewacjach na poddaszu) zamknięte łukami pokreślonymi dodatkowo pionowym układem cegieł – okna łuk pełny, wrota – odcinkowy. Parapety okienne ceglane.
Elewacja południowa – szczytowa, dwupoziomowa, niesymetryczna. W dolnej partii dwa zróżnicowane wielkością okna zwieńczone łukami, w skrajnej osi wschodniej wtórnie przebity duży prostokątny otwór wejściowy z dwuskrzydłowymi drewnianymi wrotami. W górnej części symetrycznie umieszczone dwa okna, nad którymi okrągły wywietrznik. Wypełnienie okien stanowi przeszklona kratownica (ślusarka). Elewacja szczytowa tylna – północna, dwupoziomowa, górny poziom identyczny ze szczytem południowym, w dolnej części szeroki otwór drzwiowy z zachowanymi oryginalnymi wrotami dwuskrzydłowymi deskowo – szpągowymi z jodełkowym listwowaniem od zewnątrz, wyposażonymi w masywne zawiasy pasowe. W elewacji występuje wysoki, betonowy cokół fundamentowy. W licu widoczne pionowe klamrowanie.
Elewacja boczna wschodnia – wzdłużna, dwupoziomowa, niesymetryczna. Dolna kondygnacja oddzielona gzymsem analogicznym do pozostałych elewacji, zaznaczona odsadzka fundamentu. Elewacja przepruta trzema otworami okiennymi (czwarty zamurowany) i dwoma drzwiowymi: w trzeciej osi od północy szerokie wrota dwuskrzydłowe identyczne jak w szczycie północnym, w kolejnej sąsiedniej osi drzwi jednoskrzydłowe z poziomym deskowaniem, zawiasy pasowe. Wypełnienie okien – analogiczne do szczytu południowego. Południowa część elewacji ze śladami rozległego przemurowania. W ściance kolankowej trzy prostokątne otwory załadunkowe zamknięte dwuskrzydłowymi wrotami deskowo – szpągowymi na zawiasach pasowych.
Elewacja boczna zachodnia - wzdłużna, dwupoziomowa, 7-osiowa, niesymetryczna. Dolna kondygnacja oddzielona gzymsem analogicznym do pozostałych elewacji, zaznaczona odsadzka fundamentu. Elewacja przepruta czterema otworami okiennymi (piąty zamurowany) z wypełnieniem jak w pozostałych oknach. Na osi środkowej jednoskrzydłowe drzwi z wymienioną stolarką, w drugiej osi od południa w miejscu pierwotnego okna przebity prostokątny otwór drzwiowy. ściance kolankowej dwa otwory wrót załadunkowych oraz pionowe klamrowania. W części południowej liczne betonowe plomby w miejscy spękań konstrukcyjnych muru, lico muru z ubytkami cegły i spoiny.
Wnętrze: przedzielone murem ceglanym poprzecznym sięgającym do wysokości ścian wzdłużnych, usytuowanym za drugą osią ścian wzdłużnych, odcinającym pomieszczenie w szczycie południowym. Pozostała część jednoprzestrzenna z klepiskiem, ściany wewnętrzne częściowo pokryte zaprawą, częściowo bielone. Pierwotnie na konstrukcji nośnej ułożone były deski podłogi poddasza przeznaczonego na przechowywanie paszy i ściółki, obecnie zachowane w stanie szczątkowym.
Stan zachowania budynku gospodarczego wskazuje na uszkodzenia konstrukcyjne (klamrowania, naprawa spękań niewłaściwą zaprawą cementowa). W dachu występuje lekkie załamanie partii okapu i zniszczone wiatrownice oraz deski podokapowe, widać jednak uzupełnianie pokrycia na bieżąco.
Więźba dachowa jest w stanie stosunkowo dobrym, pokrycie dachowe szczelne, nie występuje zagrożenia konstrukcyjne
Ściany zewnętrzne – spękania, liczne przemurowania, ubytki lica w cegle i spoinie.
Stolarka wrót zachowana w złym stanie, częściowo wymieniona. Metalowe wypełnienie okien skorodowane, braki szklenia.
Budynek pełni obecnie funkcje magazynowe oraz w części południowej odciętej murem, garażu wykonanego współcześnie oraz mieszkania dla psa. Niemal cała powierzchnia pozostałej części jest zajęta przez drewno opałowe, rozbiórkowe, zdemontowane okna i drzwi pochodzące z plebanii, niepotrzebne meble i inne sprzęty domowe.
Pozostałe dwa budynki zespołu zabudowy gospodarczej położone w bezpośrednim sąsiedztwie wyżej opisanego obiektu, na wschód od niego. Równolegle usytuowany obiekt (2), przesunięty o kilka metrów w kierunku południowym, oddzielony wąską drogą i żywopłotem świerkowym jest identyczny po względem materiału, konstrukcji, bryły, dachu i elewacji, uległ jednak innym przekształceniom. Nie przerobiono w nim szczytu południowego, który zachował swą pierwotną symetrię z szerokimi, odcinkowo zwieńczonymi wrotami z pionowym deskowaniem na osi głównej i dwoma wąskimi oknami w osiach bocznych. W szczycie wydzielonym gzymsem ceglanym znajduje się pojedyncze okno flankowane okrągłymi otworami wywietrznikowymi, w drugiej kondygnacji poddasza kolejny taki otwór. Elewacja boczna wschodnia zachowana bez przemurowań, czteroosiowa z oknami rozmieszczonymi symetrycznie, w ściance kolankowej trzy otwory wrót załadunkowych pozbawione stolarki, w miejscu której deski przybite od wewnątrz. W części południowej elewacji widoczne dwa pionowe pasy zaprawy – w narożniku i za drugą osią okienna, zapewne ślady rozebranej przybudówki. Elewacja boczna zachodnia – wzdłużna, również nie przekształcona, czteroosiowa z oknami, w ściance kolankowej pojedynczy otwór załadunkowy. Elewacja szczytowa północna – przekształcona poprzez przebicie większego otworu drzwiowego – do wysokości gzymsu oddzielającego kondygnacje i wstawienie nowych dwuskrzydłowych wrót.
Trzeci budynek gospodarczy (3) w zespole jest usytuowany pod kątem prostym w stosunku do pozostałych (oś wzdłużna o przebiegu wschód – zachód), wyższy, wzniesiony również na rzucie wydłużonego prostokąta, jest jednak krótszy o kilka metrów od pozostałych. Pod względem materiałowym i konstrukcyjnych jest identyczny, jednak wprowadzono w elewacjach ceglane lizeny, które miały funkcję wzmocnienia konstrukcji ścian. W elewacjach szczytowych tego obiektu wyraźnie widać, iż konstrukcja więźby dachowej jest dwupoziomowa, podobnie jak wnętrze ze stropem wydzielającym parter od części magazynowej poddasza. W obu szczytach znajdują się okna w trzech poziomach: po dwa i pojedyncze pod samym szczytem nad zwieńczeniem środkowej lizeny. W szczycie zachodnim górne okno zostało wtórnie zastąpione deskowaniem.
W elewacji szczytowej przebite zostały wtórne szerokie, prostokątne wrota wjazdowe ze współczesną stolarką. Elewacja boczna południowa silnie przemurowana w partii parteru m. in. zamurowane trzy otwory w części wschodniej. Na wszystkich elewacjach widoczne spękania konstrukcyjne biegnące od łuków i parapetów otworów okiennych oraz od miejsc wtórnego przebicie wrót. na uwagę zasługuje zachowana ślusarka okienna powiadająca w zwieńczeniu rodzaj uproszczonego maswerku.
Wytyczne konserwatorskie

Żaden z opisanych wyżej budynków gospodarczych nie jest objęty ochroną prawną, jednak jako elementy składowe zespołu zabudowy zagrodowej posiadają wartość zabytkową. Należy też pamiętać, iż wraz z plebanią stanowią element układu ruralistycznego wsi Henrykowo. Pod względem architektonicznych prezentują charakter licznie reprezentowany niemal we wszystkich wsiach warmińskich.
W przypadku wszystkich budynków konieczne jest ich wzmocnienie konstrukcyjne poczynając od fundamentu i więźby dachowej, tak by wyeliminować dalsze spękania konstrukcyjne ścian. Należy podkreślić, iż spękania powstają nie tylko na skutek rozłożonego w czasie osłabienia konstrukcji budynku (zużycie materiału) ale też za sprawą przebijania nowych wtórnych otworów drzwiowych czy też ich powiększania, jak miało to miejsce w omawianych obiektach. Takie przebudowy zazwyczaj są wykonywane bez opinii konstruktora, co może doprowadzić w skrajnym przypadku do katastrofy budowlanej. Również prowizoryczne naprawy spękań za pomocą zaprawy cementowej nie przynoszą pożądanych skutków – wręcz przeciwnie takie zaprawy powodują destrukcję cegieł licowego muru. częstą przyczyną zagrożeń konstrukcyjnych budynków jest wykonywanie opasek betonowych czy betonowych okładzin fundamentów kamiennych, które nie pozwalają na odparowanie zawilgoceń pozostających w murach. Po ustabilizowaniu konstrukcji należy zlikwidować spękania lica elewacji za pomocą odpowiedniego systemu np. helfix, polegającego na wklejaniu w elewację prętów ze stali nierdzewnej bądź klamrowania elewacji, co w przypadku budynków gospodarczych w Henrykowie było stosowane w przeszłości. Lico murów wraz z fundamentami należy oczyścić i uzupełnić.
Należy zachować ceramiczne pokrycie dachowe (dachówka holenderka).
Wskazane jest tez uporządkowanie otoczenia – w szczególności obniżenie terenu wokół budynków w celu lepszego odprowadzenia wód opadowych. Należy zwrócić uwagę, iż budynki gospodarcze nie są wyposażone w rynny i rury spustowe. W takim przypadku odpowiednie uksztaltowanie terenu a także wykonanie opaski drenażowej żwirowej bądź kamiennej bez użycia cementu, jest niezbędne.
We wszystkich omawianych budynkach należy też wzmocnić partie wysuniętych okapów, bowiem wykazują one tendencje do załamywania się. Konieczna jest też wymiana wiatrownic i desek podokapowych na nowe drewniane. Należy uporządkować elewacje przywracając im pierwotny charakter poprzez zamurowanie wtórnych otworów za pomocą cegły identycznej z historyczna na zaprawie wapiennej, wyremontować stolarkę otworowa: wrota, drzwi oraz otwory załadunkowe winny być wykonane z drewna na wzór historycznych, zachowanych. Wypełnienie otworów okiennych - ślusarka okienna winna zostać oczyszczone, zabezpieczona przed korozją a szklenie uzupełnione.
Wnętrza budynków gospodarczych mogą być przystosowane do nowych funkcji, jeżeli nie wiąże się to ze zmianami w kształcie elewacji.
Bibliografia

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Braniewo, Frombork, Orneta i okolice, opr. autorskie Marian Arszyński, Marian Kutzner, Warszawa 1981, str. 120
2. M. Bartoś, B. Zalewska, Architektura w krajobrazie wiejskim Warmii i Mazur, Borussia, Olsztyn 2003
3. I. Liżewska, Tradycyjne budownictwa wiejskie na Warmii i Mazurach, Borussia, Olsztyn 2007
4. Zróżnicowanie regionalne budownictwa wiejskiego Warmii i Mazur, red. J. Wysocki, Olsztyn 2010
5. Karta ewidencyjna zabytku architektury, aut. Maria Gawryluk i Dariusz Barton z 1995 r. w archiwum WUOZ w Olsztynie
6. Karta ewidencyjna tzw. zielona z 30.04.1956 r. w archiwum WUOZ w Olsztynie, aut. P. Skubiszewski i E. Strurzyńska

Autor opisu: Maria Gawryluk
Prawa do opisu: CC BY-NC-SA 3.0 PL http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/pl/legalcode
Przykład wiejskiej plebanii i fragmentu towarzyszących jej zabudowań gospodarczych z terenu Warmii.
Prawa do wizerunku cyfrowego: CC BY 1.0 https://creativecommons.org/licenses/by/1.0/deed.pl