• 5033 Wejścia
• 0 Pobrań

I. Historia
Miasto Braniewo jest najstarszym miastem na Warmii. Założone przez Krzyżaków. W 1240 r. biskup Anzelm erygował tu katedrę. W 1243 r. Braniewo otrzymało prawa miejskie. Po zniszczeniu podczas powstania pruskiego w 1261 r. w 1263 r. zostało odbudowane już w innym miejscu, a nowe prawo miejskie otrzymało w 1284 r. W II ćw. XIV w. założone zostało naprzeciw niego, po drugiej stronie rzeki, drugie miasto - Nowe Miasto Braniewo. Oba miasta należące do biskupa warmińskiego, rezydującego tutaj do 1340 r., funkcjonowały oddzielnie do 1772 r. Oba posiadały własne kościoły parafialne, władze miejskie, cechy, ratusze, cmentarze, a także porty ze składami i spichrzami - największymi na Warmii. Miasto odgrywało bardzo ważną rolę w życiu administracyjnym, religijnym, gospodarczym i kulturowym księstwa biskupiego. Tutaj też w 1565 r. biskup warmiński Stanisław Hozjusz sprowadził jezuitów, którzy założyli pierwsze w Polsce seminarium duchowne oraz alumnat. Z Zalewem Wiślanym oba miasta „braniewskie” łączyła rzeka Pasłęka, wzdłuż której prowadziły ścieżki holownicze statków burłaczonych do miasta. Przy ścieżce po południowo-zachodniej stronie rzeki, daleko od ówczesnych granic Starego Miasta Braniewa, na dębie, ok. 1625 r. powieszony został obraz namalowany, jak niesie tradycja, przez malarza braniewskiego, przedstawiający wyobrażenie Trójcy Świętej w typie tzw. Tronu Łaski. Ilustracje nawiązujące do jego historii wyobrażają obraz zawieszony bezpośrednio na pniu drzewa, lecz najprawdopodobniej znajdował się on w drewnianej kapliczce w typie wiszącym, o zabudowanych bokach, z daszkiem, chroniącymi go przed deszczem i śniegiem.

Podczas pierwszej wojny szwedzkiej, kiedy wojska szwedzkiego króla Gustawa Adolfa zajęły Braniewo, miało miejsce zdarzenie, które było genezą powstania sanktuarium. W dniu 9 lipca 1626 r. trzech szwedzkich żołdaków zabawiało się, strzelając do obrazu, a z dziur po kulach zaczęła się sączyć krew, jak wówczas uznano. Obraz został wywieziony do królewicza Władysława, stacjonującego wówczas w Rogitach, a potem wraz z nim do Warszawy. Podarowany miał być, według innej wersji, królowi Zygmuntowi III i wisieć w kaplicy zamkowej w Warszawie, potem w kościele w Nieporęcie, a nawet wyjechać wraz z Janem Kazimierzem do Paryża. W 1631 r. w miejscu wydarzenia jezuici z Braniewa wybudowali drewnianą kapliczkę, w której zmieścić się mogło dziesięciu ludzi. W latach 1665-1668 (lub 1669-70) została powiększona przez rektora jezuickiego kolegium w Braniewie Johana Berenta do formy niewielkiego kościoła o długości 30 stóp i szerokości 15, z dachem krytym dachówką. 12 października 1672 r. staraniem jezuitów obraz powrócił pod Braniewo i został umieszczony w ołtarzu tego kościoła. W latach 1722-47 trwała budowa nowej, murowanej świątyni, prowadzona przez rektora jezuickiego kolegium Teofila Zabłockiego, przy wsparciu biskupa Teodora Potockiego. Pracami kierował rektor Collegium Fabricius Broctus. Wmurowanie kamienia węgielnego miało miejsce w 1723 r., prace prowadził Martin Brictius, rektora jezuickiego kolegium w Braniewie, z funduszy jezuitów i biskupa Teodora Potockiego. W 1724 r. ukończono ściany, w 1728 r. sklepienie nad prezbiterium, w 1729 r. nad chórem muzycznym, a rok później nad bocznymi ramionami. W dniu 2 września 1731 r. poświęcono kościół pw. Krzyża Świętego i św. Jana Nepomucena, a także ołtarz główny. W latach 1741-42 została ukończona kopuła, wraz z latarnią, które w 1744 r. pokryto miedzianą blachą. Roboty te ufundowała Barbara Halmann za kwotę 530 florenów i 24 grosze. W 1747 r. dobudowano zakrystię południową. Po włączeniu Warmii do Prus, kasacie zakonu jezuitów w 1780 r., kościół pw. Św. Krzyża został opuszczony, od 1811 r. funkcjonował jako filialny dla braniewskiej parafii św. Katarzyny. W 1923 r. został przejęty przez zakon redemptorystów przybyłych tu z Bonn. W latach 1923-25 dobudowano od wschodu zabudowania klasztoru wg planu Keibela, realizowanego przez Ernsta Kuhningha. Po wojnie przejęty został przez redemptorystów prowincji warszawskiej.

II. Opis kościoła
Architektura
Zespół kościoła i klasztoru redemptorystów położony jest na północnym krańcu obecnego obszaru miasta Braniewa, w oddaleniu od zabudowań mieszkalnych, pomiędzy drogą do Nowej Pasłęki (ul. Świętokrzyską) a rzeką Pasłęką, na jej południowym brzegu, oddzielony wałem ze ścieżką rowerową; orientowany.

Obok budynku kościoła (od zachodu) znajduje się niewielki parking oddzielony rzędem kilku lip; naprzeciw wejścia stoi murowana kapliczka figuralna z rzeźbą św. Jana Nepomucena umieszczona na szczycie dwustopniowego cokołu. Po wschodniej
stronie kościoła zlokalizowano ustawiony szczytowo do ulicy murowany, ceglany, piętrowy budynek klasztoru zakonu redemptorystów, połączony z kościołem parterowymi łącznikami, wydzielającymi między nimi niewielki dziedziniec; dalej na wschód, za klasztorem ogrodzonym współczesnym ceglanym murem i kutym parkanem, znajduje się współczesna dzwonnica i park ze stacjami Drogi Krzyżowej, którą tworzą grupy pełnoplastycznych rzeźb.

Kościół murowany, z cegły o wymiarach 8x14x28-29 cm, o nieregularnym wątku kowadełkowym, miejscami przechodzącym w krzyżykowy, na zaprawie wapienno piaskowej, miejscami z cementowymi fugowaniami i zacierkami; ściany spięte żelaznymi kotwami na narożach; z zewnątrz o elewacjach ceglanych, z obetonowanym, częściowo kamiennym cokołem, szczyt zakrystii południowej otynkowany, portale, obramienia okien, nisze i płyciny otynkowane, gzyms wieńczący ciągniony - otynkowany; ściany wewnątrz także otynkowane, z drewnianym tamburem i kopułą, z drewnianą emporą organową wewnątrz; tambur okrągły o konstrukcji słupowo - ryglowej, obity od wewnątrz deskami na styk i otynkowany na trzcinie, ściany zewnętrzne, ponad połaciami dachowymi obite blachą ocynkowaną (lub cynkową?), lukarny w konstrukcji drewnianej, z ceglanym, wozówkowym wypełnieniem;
Kościół wzniesiony na planie centralnym w formie krzyża greckiego, z kolistą kopułą pośrodku, na przecięciu ramion; ramiona: północne i południowe nieznacznie węższe, lecz dłuższe; prezbiterium w ramieniu wschodnim, po obu jego stronach prostokątne pomieszczenia zakrystii, z przejściem z południowej zakrystii do klasztoru; całkowita długość kościoła: 1980 cm, szerokość 2206 cm, ramię północne o szerokości 332 cm, długość 1265, ramię południowe o szerokości 469 cm, długości 1265 cm, ramie zach. o szerokości 1262 cm, długości 703 cm, ramię wschodnie o szerokości 1180 cm, długości 708 cm.; wnętrze pomieszczenia północnego o długości 614 i szerokości 359, zakrystia o długości 606 i szerokości 386 cm.

Bryła kościoła o wyraźnie zaznaczonych częściach; skrzydła kościoła przykryte wysokimi, trójspadowymi dachami o lekko poddartych na dole połaciach, częściowo kryjące walcowaty bęben kopuły; w połaciach: południowej i północnej, nad częścią zachodnią oraz na połaciach nad częścią wschodnią niewielkie lukarny nakryte daszkami dwuspadowymi; kopuła półsferyczna, zwieńczona wysmukłą, ośmioboczną latarnią z dzwonowatym, ośmiobocznym hełmem z iglicą; aneksy przy prezbiterium nakryte dachami pulpitowymi.

Więźba dachowa nad ramionami naw drewniana, stolcowo - płatwiowa, o trzech rzędach stolców, z wysokim stolcem środkowym i trzech poziomach jętek, ustawiona na drewnianym ruszcie z belek spiętych żelaznymi klamrami; w górnej kondygnacji słupy ustawione na dolnych jętkach, stolce podparte zastrzałami na boczny zacios z kołkowaniem; płatwie i jętki usztywnione mieczami na boczny wrąb z kołkowaniem; środkowy rząd stolców zamieczowany zmiennie na każdym poziomie jętek w osi wschód - zachód lub północ - południe, w szczycie trzecia jętka wiążąca stolec z krokwiami; krokwie z przepustnicami wsparte na jętkach; w dolnej części podparte niskimi słupkami; na belkach cięte znaki ciesielskie; belki ciosane, miejscami tarte, remontowane w 1871 r. - jak wskazuje inskrypcja oraz podczas późniejszych remontów; nad zakrystiami więźba dachowa niedostępna, zapewne krokwiowa.

Pokrycie dachu: dachówka karpiówka w koronkę położona na ołaceniu, kopuła i latarnia pokryte blachą miedzianą; obróbki blacharskie i orynnowanie częściowo z blachy miedzianej, częściowo ocynkowanej, pod oknami przy tamburze blacha powlekana.

Posadzki: kamienne płyty granitowe w odcieniach szarości oraz brązowo - wiśniowe o wymiarach ok. 29x29 cm, ułożone w ukośną szachownicę; pod rzędami ławek przesłonięte niskim podestem wyłożonym współczesną płytką terakotową; w prezbiterium podwyższenie z lastrika, w zakrystii północnej płytki lastrykowe z mozaikowym herbem Braniewa; w zakrystii południowej wiśniowa drobna płytka terakotowa; na emporze organowej podłoga deskowa; na strychu luźne deski.

Sklepienia: nad ramionami kolebka na gurtach z lunetami, pośrodku kopuła pozorna na bębnie ustawionym na murowanych pendentywach, w pomieszczeniu północnym przy prezbiterium kolebka z głębokimi lunetami, w zakrystii południowej sklepienie krzyżowe; pod emporą organową strop belkowy z deskami na nakładkę; w latarni strop płaski z podsufitką.

Schody: z zewnątrz przed wejściem dwa stopnie plastikowe, przed niszą dawnego wejścia południowego kamienna płyta, wewnątrz jeden stopień, na emporę organową i poddasze schody we grubości ściany, ceglane, obetonowane, kręte wokół słupa, z umocowaną do niego poręczą w formie żelaznych, okrągłych w przekroju prętów. Okna: metalowe, wielopolowe, w nawie ze współczesnymi witrażami; świetlik na klatkę schodową; drewniane, krosnowate; na poddasza zakrystii deskowe drzwiczki na zawiasach pasowych.
Drzwi: - w opisie wyposażenia.

Elewacje zewnętrzne ceglane o nieregularnym wątku krzyżykowym, z zacieranymi fugami, z otynkowanymi, profilowanymi gzymsami obiegającymi ściany kościoła dookoła, wydzielając ceglany fryz i gzyms wieńczący; otynkowane także obramienia okien, nisze, płyciny i portale; powierzchnie ścian ożywione poprzez nieznaczne cofnięcia szerokich partii muru po bokach części środkowej, wydzielające przez to przy narożnikach lizeny;

Elewacja zachodnia. Ściany ramion: północnego i południowego
ślepe, ożywione jedynie cofnięciem powierzchni muru między cokołem a fryzem; ściana szczytowa skrzydła zachodniego - fasada, z wejściem pośrodku umieszczonym w zamkniętym odcinkowo, o nieznacznie rozglifionych ościeżach portalu, o szerokim, parapetowym nadprożu, nad portalem płycina zamurowanego okna zamknięta łukiem koszowym w płaskim, otynkowanym obramieniu; po bokach części środkowej, otynkowane prostokątna i umieszczona nad nią okrągła płycina; przed wejściem dostawiona współczesna konstrukcja zewnętrznego wiatrołapu;
elewacja południowa: na ścianie części zachodniej szerokie okno, zamknięte łukiem odcinkowym w otynkowanym obramieniu, które tworzą wąskie pilasterki toskańskie wspierające półkolistą arkadę z kluczem; zakrystia przy ramieniu wsch. o dwóch elipsoidalnych oknach, obwiedzionych płaskim, otynkowanym obramieniem; południowa ściana prezbiterium z jednym, elipsowym oknem obwiedzionym otynkowanym, płaskim obramieniem; elewacja szczytowa południowego skrzydła dwupoziomowa, w dolnej części w tynkowanym portalu z parapetowym naczółkiem, głęboka, zamknięta odcinkowo nisza o nieznacznie rozglifionych ościeżach, na nadłęczu płytki, wysoki klucz, nad niszą szerokie okno zamknięte łukiem koszowym w płaskim, otynkowanym obramieniu, po bokach prostokątne nisze zamknięte łukiem pełnym z kluczem ujęte pilasterkami podtrzymującymi gzyms, o półkolistych ścianach przesklepione wydzieloną gzymsem półsferą z plastycznym wyobrażeniem szerokiej muszli, nad niszami otynkowane tonda. W niszach 2 rzeźby – Chrystusa – Vir Dolorum i Matki Boskiej; elewacja zakrystii o dwóch klipsowych oknach.
elewacja północna analogiczna, jedyną różnicą jest zamurowane wejście w nieotynkowanym portalu; w niszach rzeźby Św. Wojciecha i ŚW. Franciszka Ksawerego;
elewacja wschodnia przesłonięta w dolnej części dobudowanymi aneksami prezentuje układ zbliżony do pozostałych; wschodnie ściany ramion płn. i płd. ślepe, wschodnia ściana prezbiterium z dwoma wysokimi płycinami po obu stronach środkowej części, gdzie znajduje się obramienie zamurowanego okna i okrągła płycina powyżej niego, z niszami po bokach; w niszach rzeźby: Matki Boskiej i św. Józefa, w szczytach obu zakrystii zamknięte odcinkowo wejście na poddasze z deskowymi drzwiczkami, szczyt zakrystii płd. otynkowany,
Wnętrze zbudowane z prostopadle przecinających się krótkich, jednoprzęsłowych naw o jednakowej wysokości, ze sferyczną kopułą na wysokim, okrągłym bębnie wstawionym na żagielkach, otwartą na 8 – boczną latarnię, doświetlone szerokimi, oknami w ścianach płn. i płd., czterema zamkniętymi półkoliście oknami w tamburze oraz ośmioma prostokątnymi, wąskimi, zamkniętymi odcinkowo okienkami latarni;
Elewacje ścian wewnętrznych opięte przy narożnikach szerokimi, płytko wysuniętymi toskańskimi pilastrami, ustawionymi na cokołach i szeroko profilowanych bazach, wspierające gurty sklepienne; między nimi biegnie cokół oddzielony wąską, półwałkową listwą, obramiający prostopadle partię muru wokół odcinkowo zamkniętych wejść i nisz; partie okienne ścian pod sklepiennymi lunetami w prezbiterium odcięte dwoma gzymsami tworzącymi formę toskańskiego belkowania, wykierowanymi na pilastrach, na ścianach płn. i płd. w pozostałej części kościoła ciąg gzymsów przerwany przez okna; otwory okienne w szerokim rozglifieniu; poziom prezbiterium podniesiony o dwa stopnie, odgrodzony drewnianą barierką, z ołtarzem głównym przy ścianie wsch., na jego ścianach płn. i płd. zamknięte odcinkowo, niższe o stopień wejścia do zakrystii; w części zach. kościoła drewniana empora organowa i wiatrołap, w płn. – zach. narożniku wąskie, zamknięte odcinkowo wejście na schody na emporę organową; na ścianach szczytowych skrzydeł płd. i płn. odcinkowe nisze zamurowanych wejść, w płd. współczesny ołtarz Św. Jana Pawła II, w płn. współczesny obraz Jezu Ufam Tobie; w odcinkowych niszach na ścianie płn. i płd. części zach. oraz na ścianach zach. ramion płd. i płn. głębokie, odcinkowe nisze, w których ustawione zostały konfesjonały; ołtarze boczne ustawione ukośnie przy wsch. ścianie skrzydeł płn. i płd., na narożniku płn. – wsch. zawieszona ambona, przy wewnętrznym, płd. – wsch. narożniku chrzcielnica odgrodzona balustradą;
Sklepienia i żagielki dekorowane sztukaterią wykonaną w grubości tynku o profilu półwałka na wklęsce; na gurtach są to kompozycja naprzemiennych okręgów oraz prostokątów z półkolami na krótszych ściankach, na przyściennych półgurtach połowa kompozycji; na lunetach i kolebce ramion wsch. i zach. motyw trójliści, na kolebce ramion poprzecznych prostokątny kartusz z półkolami na krótszych ramionach i półkolistymi wcięciami na bokach dłuższych, z rozetą i zwisającym wyobrażeniem winnego grona (bądź owocu granatu) pośrodku; w pendentywach kopuły forma pięcioboczna o kolistych wcięciach w ściankach od strony centralnej kościoła; listwy obrabiające dekoracje pendentyw wsparte na formie winnego grona; na stropie latarni płaskorzeźbione przedstawienie gołębicy; w ośmiobocznych plakietach nad wejściami do zakrystii złocone Chrystogram i Mariogram;
Kolorystyka ścian: cokół i obramienia drzwi szare, powyżej jasnokremowa, wklęska sztukaterii w kolorze białym, półwałkowy profil złocony; na bębnie polichromia ze scenami figuralnymi, medalionami i biegnącym dookoła malowanym fryzem; na ścianach nad lampkami namalowane zacheuszki w formie krzyżyków maltańskich przeplecionych z pierścieniem;
Empora organowa: drewniana, zawieszona na 6 belkach ułożonych na podciągu
podpartym na 2 słupach w formie kompozytowych kolumn ustawionych przy wiatrołapie, o wklęsło wypukłej ściance czołowej, płycinowo ramowej, z 13 prostokątnymi płycinami i szerokim, nadwieszonym parapetem; belki empory, sufit, parapety i cokoły słupów malowane na zielono, trzony kolumn na biało, kapitele w kolorze złotym; płyciny ścianki czołowej oddzielone płaskorzeźbioną dekoracją w układzie pionowym o motywach akantu, wstęg i kampanili; same powierzchnie płycin malowane, w roccailowym, szarym obramieniu, na cynobrowym tle zbliżona do prostokąta roccailowy kartusz;
Wiatrołap we wnętrzu kościoła, z pocz. XX w. lub z ok. 1925 r.; ścianki wiatrołapu drewniane, płycinowo ramowe; na ściankach wysokie, prostokątne płyciny o wciętych narożnikach obwiedzione listwą półwałkową, wewnątrz nich płyty z uszakami o narożnikach ściętych; drzwi boczne jednoskrzydłowe, płycinowo – ramowe; nad nimi szczeblinkowe doświetlenie; drzwi środkowe wiatrołapu ze współczesną kratą od środka dwuskrzydłowe, płycinowo – ramowe, w górnych płycinach para witraży, dolne od zewnątrz wypełnione pionowym szalowaniem, od środka analogiczną dekoracją jak ścinki; na szpongu środkowym płaskorzeźbiona dekoracja stylizowanej roślinności; witraże w drzwiach wiatrołapu z pocz. XX w., jeden ze sceną odnalezienia Krzyża Św., drugi ze sceną Wywyższenia Krzyża Św.; Ścianka i drzwi pomalowane na kolor ciemnozielony, stan dobry;

WYPOSAŻENIE
1. Ołtarz główny usytuowany przy wsch. ścianie prezbiterium, ufundowany przez Antoniego Ignacego Halmanna, wykonany w 1738 r. przez Jana Chrystiana Schmidta, złocony w 1741 r., konsekrowany w 1925 r. i 1968 r. Nastawa wykonana z drewna w typie architektonicznym, jednoosiowa, na wysokim cokole, dwukondygnacjowa, z bramkami oraz uszakami; cokół dwustopniowy na złożonym rzucie połączonych ścianką; postumentów pod kolumny skrajne, wysunięte na boki, połączone łukiem z cokołami przyściennymi tworzą bramki, środkowy postument prostopadły, wysunięty ku nawie a przyśrodkowy ukośny tworzą układ cofniętej części środkowej i wysuniętych części bocznych nadające wrażenie wklęsło-wypukłej linii ołtarza; na ściankach cokołu płyciny z rzeźbioną dekoracją o motywach przeplatających się liści akantu oraz taśm i wstęg; w górnej części między cokołami masywne, wolutowe wsporniki pod rzeźby ustawione między kolumnami; mensa ołtarzowa o ścianach wklęsło-wypukłych, rozszerzających się ku górze; dolna kondygnacja 6 kolumnowa, kompozytowe kolumny ustawione w grupie po 3 z każdej strony, połączone między kapitelami rzeźbionymi girlandami z całopostaciowymi rzeźbami między nimi ustawionymi na tle kompozytowych pilastrów; w części środkowej osłoniętej częściowo od góry podpiętą kotarą na tle dekoracji w formie krzyża o rozszerzających się ramionach obraz Tron Łaski prezentowany przez rzeźbione postacie aniołów; po bokach uszak rozszerzający się ku górze skomponowany z obwiednich wstęg przeplecionych liśćmi suchego akantu oraz ukośną kratką; Kondygnacje oddzielone szerokim belkowaniem, silnie wykierowanym nad kolumnami, na osi półkoliście wybrzuszone, z krótkim paludamentum podwieszonym do trójdzielnego architrawu i plakietami z dekoracją akantową we fryzie; w górnej kondygnacji ustawione na niskich cokołach dwie pary kompozytowych kolumn, mniejszych od dolnych, współosiowe z nimi, z mniejszymi figurami ustawionymi na wolutowych konsolkach na ścianie, w tle figur zwisająca dekoracja z motywami florystycznymi i dzwoneczkami; pośrodku w bogato rzeźbionej ramie, zamkniętej górą łukiem wspartym obraz Św. Jana Nepomucena; po bokach wąskie uszaki zwężające się ku górze o motywach suchych liści akantu i wolutowej wstęgi; kondygnację wieńczy profilowane belkowanie, wykierowane nad kolumnami, na osi skrajnych kolumn wazony, pośrodku siedząca postać Zbawiciela na tle rzeźbionej glorii z obłoków, promienie, anielskich główek i 2 siedzących putt; bramki boczne założone na półkolistym łuku wspartym, łączącym cokół nastawy z postumentem przyściennym, pod łukiem motyw paludamentum z chwostami i podwiązana kotara, na skrajnym cokole figura anioła z rozpostartymi skrzydłami; na bramce po płn. stronie ołtarza rzeźba Św. Floriana;
Na nastawie ołtarzowej znajduje się 12 rzeźb świętych i Chrystusa Zwycięskiego oraz 6 figur aniołów a także bogate i różnorodne rzeźbione elementy dekoracyjne. Ołtarz pomalowany na kolor ciemnozielony trzony kolumn, pilastry i wstęgi w uszakach białe, fragmenty gzymsów, ornamentyka, uszaki, posągi złocone, kotara w części środkowej i gloria srebrzone;
Pierwotnie kolumny ołtarza buły marmoryzowane, na bramce znajdowały się wazony, rzeźby 2 aniołów ustawione były na gzymsie wieńczącym, Po 1945 r. ołtarz częściowo uszkodzony – brak bramki po stronie płn. oraz rzeźby św. Floriana, otrzymał nowe tabernakulum, w górnej kondygnacji obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej, (jak wynika ze zdjęć archiwalnych). W 1968 r. przeprowadzona została konserwacja ołtarza, w tym rekonstrukcja uszaków, wazonów i rzeźby Św. Jerzego przez Kazimierza Warszewskiego.
Stan zachowania: ołtarz silnie zabrudzony, malatura spękana, partie złoceń pomalowane złotolem (lub brązem), brak posągu św. Jerzego, polichromia rzeźb zacierająca pierwotny wygląd, uszaki w złym stanie, stan ołtarza wymaga przeprowadzenia szczegółowych badań dotyczących m.in. pierwotnej kolorystyki.

Dwa ołtarze boczne bliźniacze usytuowane ukośnie w narożnikach przy wsch. ścianie ramion płn. i płd. z fundacji Klemensa i Macieja Hammannów, wykonane w 2 ćw. XVIII w. przez warsztat Jana Chrystiana Schmidta, konsekrowane w 1925 r.

2. Ołtarz płn. pw. Św. Jana Nepomucena. Nastawa wykonana z drewna w typie architektonicznym, jednoosiowa, na wysokim cokole, dwukondygnacjowa, z uszakami; cokół dwustopniowy na rzucie połączonych z tyłu ścianką par prostopadłych do siebie postumentów pod kolumny; na górnych ściankach cokołu płyciny z rzeźbioną dekoracją o motywach przeplatających się liści akantu oraz taśm i wstęg; w górnej części cokołu, po obu stronach podstawy kolumny wewnętrznej masywne, wolutowe wsporniki pod rzeźby; dolna kondygnacja 4 kolumnowa, kompozytowe kolumny ustawione w grupie po 2 z każdej strony, z wysuniętymi kolumnami wewnętrznymi; między nimi, na ściance tylnej zwisająca dekoracja z motywami florystycznymi i dzwoneczkami; po obu stronach wewnętrznych kolumn całopostaciowe rzeźby Ewangelistów; część środkowa cofnięta z wnęką, na jej tle w ołtarzu płn. ustawiona figura w typie Najświętszego Serca Jezusa, po bokach uszaki zwężające się w części dolnej i górnej skomponowane z obwiednich wstęg przeplecionych liśćmi suchego akantu oraz ukośną kratką; kondygnacje oddzielone szerokim belkowaniem, silnie wykierowanym nad kolumnami, na osi półkoliście wybrzuszone, z krótkim paludamentum podwieszonym do trójdzielnego architrawu i plakietami z dekoracją akantową we fryzie; w górnej kondygnacji ustawiona na niskich cokołach para kompozytowych kolumn, mniejszych od dolnych, współosiowe z kolumnami wewnętrznymi, z dwoma mniejszymi figurami ŚŚ Grzegorza i Ambrożego ustawionymi na wolutowych konsolkach przy obrazie; pośrodku w bogato rzeźbionej ramie, zamkniętej górą trójbocznie obraz z Apoteozą Św. Józefa; po bokach wąskie uszaki o motywach liści akantu; kondygnację wieńczy profilowane belkowanie, wykierowane nad kolumnami, pośrodku w formie trójbocznego naczółka z wazonami po bokach, rzeźba św. Michała.

3. Ołtarz płd. pw. Matki Boskiej Bolesnej, w dolnej kondygnacji rzeźby ŚŚ. Jana Chrzciciela, Józefa, Joachima, Zachariasza oraz obraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, w górnej kondygnacji rzeźby ŚŚ Anny i Elżbiety, obraz Namaszczenia Ciała Chrystusa (lub prorok Tobiasz), w zwieńczeniu figura króla Dawida.
Na ołtarzach znajduje się po 7 rzeźb pełnoplastycznych, (8 w ołtarzu płn.) Ołtarze pomalowane na kolor ciemnozielony trzony kolumn, pilastry i wstęgi w uszakach białe, fragmenty gzymsów, ornamentyka, uszaki, posągi złocone, wnętrza niszy na dolnej kondygnacji pomalowane na czerwono.
Ołtarze boczne pod wezwaniami Św. Walentego i Matki Boskiej Bolesnej istniały jeszcze w drewnianym kościele. Po 1945 r. (w 1967 r.?) zostały przebudowane w dolnej części, zmieniono antependia, w miejscu pierwotnych obrazów – św. Walentego w ołtarzu płn. ustawiono posąg Chrystusa, w ołtarzu płd. barokowy obraz Matki Boskiej zastąpił obraz w typie Matki Boskiej Nieustającej Pomocy.
Stan ołtarzy wymaga przeprowadzenia szczegółowych badań dotyczących m.in. pierwotnej kolorystyki

4. Ambona z 2 poł. XVIII w., wykonana prawdopodobnie przez J. Freya, drewniana, w typie wiszącym z zewnętrznymi schodami i bramką, zwieńczona baldachimem; ośmioboczna kazalnica dołem zakończona kielichowatą czarą o dekoracji rzeźbionych girland i motywów roślinnych, zamknięta stylizowanym owocem granatu, ścianki opięte na narożnikach kompozytowymi kolumienkami ustawionymi na wolutowych konsolkach wydzielają pola z niszami mieszczącymi pełnoplastyczne figury św. Piotra i Ojców Kościoła, powyżej biegnie profilowany pulpit o miękkiej linii wykierowany nad kolumienkami i półkoliście wybrzuszony nad figurami; na zaplecku płaskorzeźbione przedstawienie Św. Pawła z akantowymi, wąskimi uszakami po bokach. Baldachim w formie masywnego, wykierowanego nad kolumienkami kazalnicy belkowania, z podwieszonym paludamentum dźwigającego koroną utworzoną z wolutowych, łamanych ramion wspierających kule, na której ustawiona figurka Mojżesza, miedzy ramionami wolut rzeźby Dawida, Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i Daniela. Ścianka schodów na ambonę płycinowo – ramowa; płyciny oddzielone wąskimi kompozytowymi pilasterkami dekorowane płaskorzeźbionymi motywami przeplatających się wstęg i liści akantu. Na bramce wtórnie ustawiona figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Ambona pomalowana na zielono, z białymi elementami zdobniczymi i złoconymi szatami figur; stan zadowalający, figury silnie przemalowane w partii twarzy, zabrudzone, na baldachimie przestawione;

5. Prospekt organowy z 2 poł. XVIII w., przebudowany w latach 1896 i 1900 – 1906 przez Witalisa Stange naprawiany w 1927 r. przez Brunona Goebla, barokowo – klasycystyczny, drewniany; dolna szafa o 3 nieznacznie wyryzalitowanych płycinach, górna część ujęta masywnymi, bogato profilowanymi, wykierowanymi parapetem i belkowaniem, 5 - osiowa, o 3 wieżach piszczałek ujętych wysmukłymi kolumienkami kompozytowymi, skrajne wieże piszczałek nadwieszone trójkątnie, środkowa półkoliście, zwieńczone sterczynami w kształcie szyszek, na środkowej cebulki, pomiędzy wieżami płaskie tablice piszczałek; ściany boczne płycinowo ramowe; kantor wolnostojący, wysunięty 2 manuałach i pedale, nad manuałami kolebaczowe wyłączniki manuałowe, z ławką o rozstawionych deskach bocznych, pomalowany na kolor ciemnozielony, ze złoceniami na profilach gzymsów i dekoracjach rzeźbionych; instrument sprawny

6. Konfesjonały - 2 szt. z k. XVIII w., umieszczone w niszach w zach. ścianach ramion płd. i płn., barokowe, drewniane, trójosiowe, półotwarte, boczne klęczniki osłonięte dekoracyjnie wyciętą ścianą boczną, podnóżki ukośnie do siedziska kapłana, całość zwieńczona masywnym belkowaniem, z podniesionym, przerwanym wklęsło-wypukłym naczółkiem z wolutami przy osi, pulpit spowiednika z płycinowo – ramowymi drzwiczkami wysunięty; pomalowane na zielono ze złoceniami; stan zadowalający;

7. Konfesjonały - 2 szt. z 1 poł. XX w., (ok. 1925?) znajdujące się w niszach ramienia
zach., proste, drewniane, półotwarte, wypełniające cała nisze, górą odcinkowe, 3 osiowe, z otwartymi klęcznikami zwróconymi prostopadle do sedilii spowiednika, pulpit spowiednika wysunięty; pomalowane na kolor zielony; stan dobry;

8. Kropielnica stojąca w ściance wiatrołapu po płd. stronie od wejścia, prawdopodobnie z XIV w., przekuta w XVIII w. z datą 1728, z czerwonego granitu, kielichowa o okrągłym przekroju, sferyczna stopa ustawiona na cokole, tulejkowaty trzon nieznacznie rozszerzający się ku górze, półkolista czasza obwiedziona szerokim, płaskim pierścieniem;

OBRAZY OŁTARZOWE

9. Tron Łaski - obraz w ołtarzu głównym, tempera na desce, namalowany ok. 1625 r. ze srebrnymi i złoconymi koszulkami z XVII i XVIII w., początkowo, jako kapliczka na dębie, w latach 1626-1635 oraz 1655-1660 w skarbcu królów Władysława IV i Jana Kazimierza, od 1672 r. w kaplicy wybudowanej w miejscu dawnego dębu, po wybudowaniu kościoła umieszczony w ołtarzu głównym; konserwowany w 1968 r. i w 2000 r.. Na obrazie frontalne wyobrażenie Boga Ojca unoszącego krzyż z Chrystusem, powyżej gołębica z rozpostartymi skrzydłami, po obu stronach Boga Ojca półpostacie aniołów 4 putta, słońce, księżyc, na dole panorama miasta. Obraz silnie ściemniały, panorama nieczytelna, dekorowany licznymi małymi sukienkami ze srebra i złoconymi okrywającymi oddzielnie tiarę, płaszcz i aureolę Boga Ojca, krzyż, perizonium, cierniową koronę i nimb Chrystusa, Gołębicę, anioły i putta, słońce i księżyc a także ślady po szwedzkiej kuli.

10. Św. Jan Nepomucen - obraz w drugiej kondygnacji ołtarza głównego, olej na płótnie, z ok. poł. XVIII w. prostokątny, przedstawia frontalnie klęczącego świętego w komży adorującego trzymany na ręku niewielki krucyfiks; obraz silnie zabrudzony, praktycznie bardzo słabo widoczny, wymaga przeprowadzenia badań konserwatorskich;
w okresie powojennym okresowo zastąpiony obrazem matki Boskiej Ostrobramskiej.

11. Apoteoza Św. Józefa (Matka Boska z Dzieciątkiem?) obraz w drugiej kondygnacji ołtarza pw. Św. Walentego, olej na płótnie naklejony na deskę, z ok. 1740 r. przedstawia siedzącą postać o długich włosach tulącą Dzieciątko na tle nieba, w otoczeniu aniołków z półpostacią błogosławiącego Boga Ojca powyżej; obraz silnie zabrudzony, słabo widoczny, przez to niejednoznacznie odczytywany, konieczne badania konserwatorskie i oczyszczenie obrazu;

12. Namaszczenie Ciała Chrystusa (albo Tobiasz czy też nieokreślony święty pustelnik) obraz w drugiej kondygnacji ołtarza Matki Boskiej Bolesnej, olej na płótnie, ok. 1740 r., przedstawia leżącą pod drzewem postać w perizonium, z aureolą na tle widoku miasta z wieżami; silnie zabrudzony, bardzo słabo widoczny, przez to niejednoznacznie interpretowany, silnie pofałdowany; konieczna konserwacja obrazu;

RZEŹBY OŁTARZOWE
OŁTARZ GŁÓWNY
13. Dwa anioły - rzeźba drewniana, polichromowana, całopostaciowe ze złoconymi skrzydłami i szatą, z ok. 1740 wykonane przez warsztat Schmidta, dawniej na zwieńczeniu, obecnie na cokołach przyściennych’; stan dobry;
14. Dwa anioły przy obrazie - rzeźba drewniana, polichromowana, ze złoconymi skrzydłami i szatą, z ok. 1740 wykonane przez warsztat Schmidta, całopostaciowe, przedstawione z boku; stan zadowalający, silnie przemalowana i zabrudzona; przetarte, zmatowiałe złocenia;
15. Dwa aniołki przy tabernakulum – niewielkie rzeźby drewniane, polichromowane, ze złoconymi skrzydłami i szatą, z ok. 1740 r. wykonane przez warsztat Schmidta, stan zadowalający, silnie przemalowana i zabrudzona; przetarte, zmatowiałe złocenia;
16. Św. Andrzej rzeźba z dolnej kondygnacji ołtarza, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa,; stan zachowania – do sprawdzenia;
17. Św. Jakub Młodszy rzeźba z dolnej kondygnacji ołtarza, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa,; stan zachowania – do sprawdzenia;
18.Św. Tomasz - rzeźba z dolnej kondygnacji ołtarza głównego, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania – do sprawdzenia
19. Św. Mateusz - - rzeźba z dolnej kondygnacji ołtarza głównego, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania – do sprawdzenia;
20. Św. Franciszek z Asyżu - rzeźba z górnej kondygnacji ołtarza głównego, po prawej stronie, przy obrazie, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania – brak atrybutów, do sprawdzenia;
21. Św. Katarzyna - rzeźba z górnej kondygnacji ołtarza głównego, pośrodku grupy, po prawej stronie z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania: brak atrybutów, do sprawdzenia;
22. Św. Helena - rzeźba z górnej kondygnacji ołtarza głównego, skrajna od płn., z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania – do sprawdzenia;
23. Św. Barbara - rzeźba z górnej kondygnacji ołtarza głównego środkowa figura w grupie od płn., z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania – do sprawdzenia;
24. Św. Antoni Padewski - rzeźba z górnej kondygnacji ołtarza głównego, przy obrazie z lewej strony, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania – do sprawdzenia;
25. Św. Elżbieta - rzeźba z górnej kondygnacji ołtarza głównego, skrajna z prawej strony, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, polichromowana, szaty złocone, stan zachowania: brak atrybutu, do sprawdzenia;
26. Chrystus – Zbawiciel niewielka figurka drewniana, polichromowana, ze złoconymi szatami, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, umieszczona w zwieńczeniu ołtarza na tle glorii, którą tworzą wyobrażenia obłoków i promieni oraz główki i całopostaciowe putta; stan zachowania trudno określić;
27. Św. Florian- rzeźba na łuku płn. bramki, drewniana, polichromowana, ze złoconymi elementami stroju, z ok.. 1740 r. wykonany przez warsztat Schmidta; silnie zabrudzony;

OŁTARZ PŁD. PW. MATKI BOSKIEJ NIEUSTAJĄCEJ POMOCY
28. Św. Jan Chrzciciel, rzeźba z dolnej kondygnacji ołtarza, skrajna z lewej strony, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania – zadowalający;
29. Św. Józef z dolnej kondygnacji ołtarza, po lewej, wewnętrznej stronie, z ok. 1740 r. figura wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa; stan zachowania – zabrudzenia, przetarte złocenia;
30. Zachariasz z dolnej kondygnacji. ołtarza, po prawej, zewnętrznej stronie, z ok. 1740 r. figura wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania – zabrudzenia, brak atrybutu w prawej dłoni, przetarte złocenia;
31. Joachim, z dolnej kondygnacji płn. ołtarza bocznego, po prawej, wewnętrznej stronie, z ok. 1740 r. figura wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa,; stan zachowania – zabrudzenia, brak atrybutu w prawej dłoni, przetarte złocenia;
32. Św. Elżbieta rzeźba z górnej kondygnacji po prawej stronie, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania – brak atrybutów, wymaga dokładnego obejrzenia
33. Św. Anna, rzeźba z górnej kondygnacji, ołtarza po lewej stronie, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa; stan zachowania – do sprawdzenia;
34. Król Dawid rzeźba ze zwieńczenia płd. ołtarza bocznego, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, cołopostaciowa,; stan zachowania – brak atrybutu, do bliższego obejrzenia;

OŁTARZ PŁN. PW. ŚW. WALENTEGO
35. Św. Mateusz – skrajnie z lewej strony na dolnej kondygnacji, z ok. 1740 r. figura wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa; stan zachowania – zabrudzenia, brak atrybutu w prawej dłoni, przetarte złocenia;
36. Św. Marek z dolnej kondygnacji, po lewej stronie, przy obrazie, z ok. 1740 r. figura wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania – zabrudzenia, brak atrybutu w prawej dłoni, przetarte złocenia;
37. Św. Łukasz z dolnej kondygnacji po prawej stronie, przy obrazie, ok. 1740 r. figura wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania – zabrudzenia, brak atrybutu w prawej dłoni, przetarte złocenia;
38. Św. Jan z dolnej kondygnacji po prawej stronie, przy obrazie, ok. 1740 r. figura wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania – zabrudzenia, brak atrybutu w prawej dłoni, przetarte złocenia
39. Chrystus – figura w niszy płn. ołtarza bocznego, z XX w., w typie Najświętsze Serce Jezusa, umieszczona po 1985 r. w miejscu dawnego obrazu, materiał – nieznany, (prawdopodobnie odlew), cołopostaciowa;
40. Św. Grzegorz - rzeźba z górnej kondygnacji, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa, wymaga bliższego obejrzenia;
41. Św. Ambroży - rzeźba z górnej kondygnacji płn. ołtarza bocznego, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, cołopostaciowa, stan zachowania – do sprawdzenia;
42. Św. Michał - rzeźba ze zwieńczenia płn. ołtarza bocznego, z ok. 1740 r. wykonana przez warsztat Schmidta, drewniana, całopostaciowa,, stan zachowania – brak włóczni, wymaga bliższego obejrzenia;

RZEŹBY Z AMBONY
43. Św. Piotr ze ścianki bocznej ambony, z 2 ćw. XVIII w. figurka wykonana przez
warsztat J. Freya, drewniana, całopostaciowa,; stan zachowania – zabrudzenia, brak atrybutu w prawej dłoni, przetarte złocenia;
44. Św. Augustyn ze ścianki bocznej ambony, z 2 ćw. XVIII w. figurka wykonana przez warsztat J. Freya, drewniana, całopostaciowa, zabrudzenia, przetarte złocenia;
45. Św. Grzegorz ze ścianki bocznej ambony, z 2 ćw. XVIII w. figurka wykonana przez warsztat J. Freya, drewniana, całopostaciowa; stan zachowania – zabrudzenia, przetarte złocenia;
46. Św. Hieronim ze ścianki bocznej ambony, z 2 ćw. XVIII w. figurka wykonana przez warsztat J. Freya, drewniana, całopostaciowa, stan zachowania – zabrudzenia, brak atrybutu – księgi w lewej ręce, przetarte złocenia;
47. Św. Ambroży ze ścianki bocznej ambony, z 2 ćw. XVIII w. figurka wykonana przez warsztat J. Freya, drewniana, całopostaciowa; stan zachowania – zabrudzenia, przetarte złocenia;
48. Św. Paweł, z zaplecka ambony, płaskorzeźba z 2 ćw. XVIII w. wykonana przez
warsztat J. Freya, całopostaciowa, złocona, stan zachowania – gruba warstwa malarska;
49. Król Dawid, niewielka figurka z baldachimu, z 2 ćw. XVIII w. wykonana przez
warsztat J. Freya, stan zachowania – do sprawdzenia;
50. Izajasz - niewielka figurka z baldachimu, z 2 ćw. XVIII w. wykonana przez
warsztat J. Freya, stan zachowania – do sprawdzenia;
51. Jeremiasz - niewielka figurka z baldachimu, z 2 ćw. XVIII w. wykonana przez
warsztat J. Freya, stan zachowania – do sprawdzenia;
52. Ezechiel niewielka figurka z baldachimu, z 2 ćw. XVIII w. wykonana przez
warsztat J. Freya, stan zachowania – do sprawdzenia;
53. Daniel niewielka figurka z baldachimu, z 2 ćw. XVIII w. wykonana przez
warsztat J. Freya, stan zachowania – do sprawdzenia;
54. Mojżesz niewielka figurka ze zwieńczenia baldachimu, z 2 ćw. XVIII w. wykonana przez warsztat J. Freya, stan zachowania: wtórny atrybut, do sprawdzenia;
55. Matka Boska z Dzieciątkiem z bramki nad wejściem na ambonę, z 2 ćw. XVIII w.
figurka drewniana, całopostaciowa, stan zachowania: dorabiana dłoń, zabrudzenia, przetarte złocenia.

RZEŹBY NA ELEWACJACH:
56. Chrystus Boleściwy (Vir Dolorum) rzeźba usytuowana w elewacji płd., po lewej stronie okna, drewniana, ok. 1740 r. wykonany przez warsztat Jana Christiana Schmidta w 1740 r., drewniana, polichromowana, na dwustopniowym cokole; stan zachowania: zły, odpadająca polichromia, liczne spękania, silnie zawilgocona i zabrudzona;
57. Matka Boska, wykonana przez Jana Christiana Schmidta w 1740 r. w niszy na
elewacji płd. po prawej stronie, drewniana, polichromowana, na dwustopniowym cokole, stan zachowania: zły, wielowarstwowa warstwa farb, miejscami odpadająca, liczne spękania, silnie zawilgocona i zabrudzona;
58. Św. Wojciech, wykonana przez Karola Jaroszewicza na pocz. XIX w. w niszy na elewacji płn., drewniana, polichromowana, na dwustopniowym cokole stan zachowania: zły, odpadająca polichromia, liczne spękania, brak atrybutu, silnie zawilgocona i zabrudzona;
59. Św. Franciszek Ksawery, wykonana przez Karola Jaroszewicza na pocz. XIX w. w niszy na elewacji płn. drewniana, polichromowana, na dwustopniowym cokole, stan zachowania: zły, przemalowana, silnie zawilgocona i zabrudzona;
60. Św. Piotr, (Św. Józef?) ok. 1925 r. w niszy na elewacji wsch. drewniana, polichromowana, na dwustopniowym cokole; mało widoczna;
61. Matka Boska z Dzieciątkiem, ok. 1925 r. w niszy na elewacji wsch. drewniana, (odlew ceramiczny?) polichromowana, na dwustopniowym cokole, o wolutowej podstawie; słabo widoczna;

INNE HISTORYCZNE WYPOSAŻENIE KOŚCIOŁA
62. Chrzcielnica stojąca przy wsch. narożniku skrzydła płd. drewniana, eklektyczna, z XX w., na trójstopniowej, ośmiobocznej stopie, trzonie zbudowanym z wiązki 8 kolumienek przewiązanych pośrodku trzonów pierścieniami, z ośmioboczną czarą dekorowaną na ściankach motywem cęgowych kartuszy o przysadzistą tralką na narożnikach, z wysoką, ośmioboczną, dzwonowatą pokrywą zwieńczoną kulą z krzyżem; (prawdopodobnie współczesna, stylizowana na starszą), chrzcielnica ogrodzona eklektyczną balustradą zbudowaną z fantazyjnych tralek oraz mięsistych, wolutowych wsporników przy wejściu;
63. Lampa wieczna – mosiądz srebrzony, XIX/XX w., eklektyczna, przywieziona po 1945 r. z Wilna, dolna część kielichowata, o 3 pierścieniach rozdzielające rozszerzające się ku górze części, nad nią spłaszczona okrągła czara dekorowana pierścieniami z rozetkami i lwimi głowami z pierścieniami w pyskach oraz dekoracją roślinną, w zwieńczeniu ażurowy koszyczek ze szklanym kominkiem, zawiedzona na 3 uszach o meandrycznym kształcie;
64. Krucyfiks ołtarzowy: 1852 r. cynowy, ofiarowany w 1862 r. przez Magdalenę Putt
krzyż o ramionach zamkniętych trójlistnie, na trójbocznej stopie wspartej na lwich łapach opartych na kulach o wyciętych krawędziach i wklęsłych powierzchniach; z Pasją;
65. Krzyż z 2 poł. XVIII w., drewniany, polichromowany, barokowy, o ramionach zakończonych w formie uproszczonego kwiatu lilii, pomalowany na czarno ze złotym obwiedzeniem krawędzi, figurka Chrystusa wysmukła, dynamiczna, lekko skręcona, z rozwianym perizonium; polichromowana, perizonium złoconestan zachowania – zadowalający;
66. Lichtarz ołtarzowy: – 3 szt., z 2 poł. XVIII w., cynowe, na wysokiej trójbocznej stopie, wspartej na lwich łapach ujmujących kule, o silnie wklęsłych ściankach i wyciętych krawędziach, z sercowatym nodusem pomiędzy. dwoma, kanciastymi pierścieniami, górna trala zwieńczona profitką;
67. Lichtarz - 4 szt. , stopa trójboczna o wklęsłych ściankach o skrzypcowym wykroju, trzon dwulalkowy z e spłaszczonym, okrągłym nodusem;
68. Lichtarz 4 szt. stopa okrągła, profilowana, trzon w formie kolumny z talerzykowatym nodusem, profitka kielichowata, rozszerzająca się ku górze;
69. Stacje Drogi Krzyżowej 1 pol. XX w. (?)malowane i złocone obrazy w stylu
Nazareńczyków, w masywnych eklektycznych, płaskorzeźbionych ramach z uszakami, łezkowaniem i kartuszem na dole, z numerem stacji w medalionie w zwieńczeniu z krzyżem;
70. Zacheuszki – 2 szt., na prospekcie organowym w formie mosiężnej trybowanej płyty z okrągłym lustrem pośrodku, zamontowanym wtórnie elektrycznym oświetleniem, w górnej części herb Gdańska prezentowany przez lwy, po bokach motyw lilii;
71. Balustrada przed ołtarzem głównym, XVIII-XX w., przebudowana z użyciem
historycznych tralek, o linii zgodnej z wyłożonym podium przed prezbiterium, na całą jego szerokość; dawniej oddzielająca także z boku część bezpośrednio przed ołtarzem na szerokość cokołów kolumn; tralki drewniane, toczone, jednolalkowe, o flaszkowatym profilu, ustawione naprzemiennie z lalkami zwisającymi z balustrady, stykającymi się z wrzecionowatymi sterczynami umieszczonymi pod nimi, parapet szeroki, profilowany, wtórnie przycięty;
72. Drzwi do zakrystii płn. z ok. poł. XVIII w. jednoskrzydłowe, deskowe na przyśrubowanych listwach i kutych zawiasach pasowych, od strony prezbiterium nabite profilowane obramienie w kształcie rombu, zamki współczesne; stan zadowalający, szczelina na połączeniu desek, gruba warstwa farby olejnej,
73. Drzwi go zakrystii płd. z 1747, jednoskrzydłowe, płycinowo ramowe, na zawiasach tarczkowych, spięte od zakrystii ukośnymi stalowymi taśmami; z kutym zamkiem skrzynkowym, z trybowaną wykładką i dekoracją obudowy zamku, dwie płyciny wydzielone profilowanym obramieniem, w górnej rombowe, przeszklone okienko; stan zadowalający, pęknięcia i szczeliny na połączeniu desek, gruba warstwa farby olejnej,
74. Krata przed drzwiami do zakrystii płd. z 1747 r., metalowa, kuta z żelaznych prętów
o kwadratowym przekroju, jednoskrzydłowa, zbudowana na prostokątnej ramie, o dwóch kwaterach przeplatających się pierścieni, półkolistych, esowatych i spiralnych cęgów na którym zawieszone są z rzadka kute motywy suchych liści, dzwonkowatych kielichów kwiatowych i niewielkich rozetek; - krata przed drzwiami do zakrystii – stan dobry; konieczność sprawdzenia stabilności mocowania elementów florystycznych;
75. Drzwi na schody na emporę organową z ok.2 poł. XVIII w., drewniane, jednoskrzydłowe, zamknięte góra odcinkowo, płycinowo – ramowe na zawiasach tarczkowych z wąsami kutymi w motyw mięsistych, akantowych wolut; pomalowane na zielono, ze współczesnym zamkiem wpuszczonym oraz typu yale, w płycinach prostokątnych, z wciętymi narożnikami, w profilowanym obramieniu dekoracja intarsjowana o motywie długoramiennej, ośmioramiennej jasnej gwiazdy na ciemnym tle;
76. Drzwi na schody empory na poddasze z k. XIX w. lub 1 poł. XX w., drewniane, jednoskrzydłowe, zamknięte góra koszowo, płycinowo – ramowe na zawiasach tarczkowych; płyciny tworzą zarys krzyża;
77. Drzwi wejściowe od zach. prawdopodobnie będące kopią wcześniejszych, drewniane, dwuskrzydłowe, opierzone dołem w kłos, górą w jodełkę, z rombem pośrodku, nabijane ćwiekami o dużych, półsferycznych łebkach w 3 pionowych rzędach na skrzydle, rząd środkowy, podwójny, z kutym zamkiem skrzynkowym, prostokątnym szyldem z uszami w górnych narożnikach raz klamką w formie zwiniętego liścia, na kutych zawiasach pasowych;
78. Witraże w drzwiach wiatrołapu z pocz. XX w. wykonane przez firmę Franza Mayera z Monachium przedstawiają dwie sceny figuralne odnalezienie Krzyża Św. i Podniesienie Krzyża Św.
79. Ławki, z XX w. drewniane, o ściankach bocznych nawiązujących do neogotyku, z ostrołukowym, wyciętym zwieńczeniem z jednej strony, z drugiej reliefowy, wycięty motyw florystyczny; płycinowo-ramowe zapiecki, pulpity podparte na wyciętych konsolkach;
80. Klęcznik z k. XIX w., (aktualnie na emporze organowej) o płycinowo – ramowej ściance pulpitu ujętej zamkniętymi trójbocznie, dekorowanym motywem treflowych maswerków ściankach bocznych z krzyżem o ramionach zamkniętych trójlistnie; pomalowany na zielono, podnóżek i pulpit wyściełane purpurowym aksamitem
810. Szafka w zakrystii – drewniana, barokowa z ok. poł. XVIII w. trójdrzwiowa, po bokach pilastry o korynckich kolumnach dźwigają wysokie belkowanie z szerokim łukiem wspartym; w podłuczu walutowo – akantowy, owalny kartusz z inskrypcją COPIOSA APUD EUMREDEMPTIO, herb Redemptorystów i data MCMXXIII, na drzwiach środkowych znajdował się pierwotnie barokowy lawataż, zastąpiony przed 1988 r. obiektem późniejszym, obecnie współczesną figurą Chrystusa;

NAJCIEKWASZE OBIEKTY Z WYPOSAŻENIA WSPÓŁCZESNEGO
Tabernakulum w ołtarzu głównym, o metalowych, złoconych drzwiczkach z płaskorzeźbionym wyobrażeniem Zwiastowania;
Ścienna dekoracja malarska w nieokreślonej technice (fresco secco?), namalowane w 1951 r. Tworzą ją fryz wokół dolnej części bębna kopuły o motywie akantowej arabeski przedzielonej wazami oraz medalionami z przedstawieniem Baranka, kielicha z Hostia, cierniową korona i tabliczką INRI, słońcem, 4 wielkie malowidła figuralne ilustrujące wydarzenie związane z Krzyżem Świętym: Ukrzyżowanie po wsch. stronie bębna kopuły, Podniesienie Krzyża Świętego po płd.. stronie, Odnalezienie Krzyża Świętego po stronie płn., Adoracja Chrystusa zstępującego z Krzyża przez redemptorystów od strony zach.; Pod oknami w okrągłych, wolutowych kartuszach portrety: Św. Stanisława Kostki (prawdopodobnie) usytuowany pod płd.- wsch. oknem, Św. Antoniego Padewskiego (prawdopodobnie) usytuowany pod płn.- wsch. oknem, popiersie Św. Franciszek (?)pod płn.- zach. oknem i Św. Katarzyny ze Sjeny (prawdopodobnie);
Ołtarz Św. Jana Pawła II w niszy dawnych drzwi płd.;
Tablice pamiątkowe przy wejściu na ścianie zach. po prawej stronie poświęcona ks. Jerzemu Popiełuszko oraz ryngraf z Matką Boską Ostrobramską ufundowany przez Solidarność; po płn. stronie wejścia kamienna tablica współczesna poświęcona Janowi Pawłowi II
Witraże w oknach współczesne, abstrakcyjna kompozycja z żółtych, pomarańczowych i czerwonych szybek;

III. STAN ZACHOWANIA
Otoczenie zmienione przez budowę wału od strony rzeki, dobudowanie klasztoru od wsch. oraz sukcesywne usuwanie lipowego gaju od zach. i pobudowanie parkingu.
Usytuowanie kościoła na brzegu rzeki Pasłęki powoduje ustawiczne problemy ze stabilnością gruntu i ścian. Jeszcze w trakcie budowy zawaliło się część ścian. W 1745 r. mury zostały zalane przez powódź. Wkrótce po wymurowaniu- w 1747 r. wzmacniano fundamenty, w 1749 r. musiano ściany spiąć kotwami, w 1769 r. uderzył weń piorun. Opuszczenie Braniewa przez jezuitów pozostawiło świątynię bez należytej opieki, a dewastacje podczas wojen napoleońskich także negatywnie oddziaływało na jego stan. W 1843 r. przeprowadzony został poważny remont wg projektów Augusta Bertrama, kolejny w latach 1900-1905, a po przybyciu redemptorystów w latach 1925, i 1936 – 40. W 1945 r. uszkodzona została częściowo kopuła i bęben a też uszkodzone zostały organy i częściowo ołtarz główny. Poważne remonty prowadzone były w latach 1951 i 1968. Naprawiono wówczas kopułę i bęben dekorując go scenami odnoszącymi się do historii Krzyża Świętego oraz medalionami z wizerunkami świętych. W 1988 r. miał miejsce pożar płn. zakrystii. W 1977 r. remont kopuły, obicie miedzianą blachą, wymiana rynien, 1979 r. odnowienie wnętrza. W 1988 r. miał miejsce pożar zakrystii płn., w latach 1989- 91 przeprowadzono kolejny remont wnętrza i zakrystii, w 1994 r. przeprowadzono remont elewacji z odnowieniem gzymsów i nisz. Zewnętrzne wejście do zakrystii płd. zamurowane zostało, jak wskazują archiwalne fotografie dopiero podczas powojennych remontów, natomiast płd. wejście do kościoła po 1994 r.
Stan elewacji zewnętrznych:
Ściana płn. - lekko pofalowane rzędy cegieł, obetonowany cokół z licznymi odpryskami i ubytkami, część wtórnie, nieestetycznie plombowana zaprawą cementową, ściąg dolnej kotwy wciska pokruszone cegły wgłęb ściany; zlasowane i odspajane lica cegieł, zwłaszcza na wysokości 5-14 rzędu od dołu, pod nadprożem, niszą wsch. nad łukiem okiennym, pod oknem płn. szczytu i w dolnej części narożnika płn. – zach. ukośne spękania, spękany i odspajający się komin przy zakrystii, wykruszone krawędzie nadproża, ubytki tynku w niszach;
Ściana wsch. - zły stan powierzchni muru z wypłukanym spoinowaniem oraz wtórnymi, betonowymi zacierkami, otynkowane grubą warstwą zaprawy zamurowane okno, ukośne spękania przy zamurowanym oknie i przy okrągłej niszy, ubytki tynku w koszach z figurami, ubytki tynku na gzymsach;
Ściana płd.: obetonowany cokół z licznymi pęknięciami i ubytkami, silnie zawilgocone; zlasowane i odspajane lica cegieł do14 – 16 rzędu od dołu, glony i zagrzybienia do wysokości okien zakrystii, nad oknem i przy narożnikach, liczne krótkie spękania nad oknami;
Ściana zach.: liczne spękania i ubytki obetonowania cokoły, zlasowane i kruszejące lica cegieł w rzędach 1-14, pomiędzy okrągłą a prostokątną płyciną płn., nad oknem, w dolnej partii zach. ściany skrzydła płn. pośrodku ok 4-6 rzędów cegieł na skrzydle płd., w partii gzymsu, nad niszą środkową biegnące do gzymsy widoczne pęknięcie;
Ściany wewnętrzne: partie cokołu w części zach. i płd. zawilgocone, z miejscowym odspojeniem tynku, spurchloną i łuszczącą się warstwą malarską, osypanymi krawędziami gzymsu;
odrzwia i ściany klatki schodowej na emporę organową z licznymi spękaniami i odpryskami tynku, złuszczeniem farby;
Sklepienia: liczne dłuższe i krótsze spękania i zarysowania na sklepieniach; żagielkach, kopule z niewielkimi ubytkami rynku i osypującą się warstwą malarską na ścianach bębna, wewnętrzna ściana latarni oraz strop silnie spękane, wzdłuż krawędzi ścianek widoczne zacieki i przebarwienia; sklepienia w zakrystiach – stan dobry;
Więźba dachowa: widoczne ślady zaatakowania przez kołatka, zaobserwowane ślady spróchnienia na niewielkich fragmentach, od strony płd. zaobserwowane objawy rozchodzenia się wiązarów konstrukcji; osłabione rygle w konstrukcji bębna; skrzywiona konstrukcja latarni;
Pokrycie dachowe: dachówki w większości całe, pokrycie szczelne, widoczne niewielkie perforacje przy kalenicy i kopule, na płn. stronie silny porost mchów; obróbki blacharskie, obicie kopuły poluzowane, widać odspojenia partii blach, szpary przy połączeniach, poluźnienie rantów, poluzowanie obróbek blacharskich przy powierzchni ceramicznej dachu; wypełnienie ceglane szczytów lukarn luźne, miejscami niestabilne;
Posadzki – pofałdowanie powierzchni posadzki w nawie, szczególnie w płd. – zach. części, pośrodku kościoła, w rzędzie między ławkami płytki poluzowane i klawiszujące, przy konfesjonałach oraz płn. i płd. skrzydle wiśniowe płyty zastąpione szarymi;
postulat: remont posadzek, wyrównanie powierzchni, stabilne zamocowanie, przywrócenie regularności ukośnej szachownicy,

Stan zachowania wyposażenia
Stan wyposażenia ujęto w opisie obiektów.
Kościół posiada dokumentacje w postaci 2 kart ewidencyjnych zabytków architektury i budownictwa wykonanych w 1982 r. i w 1994 r.
Stan wyposażenia dokumentuje 36 kart zabytków ruchomych autorstwa mgr H. Wielopolskiej z 1965 r. Z konfrontacji ze stanem obecnym 2 obiekty ewidentnie mylnie przypisano dla wyposażenia kościoła w Braniewie, innych13 obiektów nie stwierdzono już w 1974 r. podczas weryfikacji przeprowadzone przez Jolantę Barton oraz z oględzin w 2016 r. Są to m.in.:
- obraz Św. Walentego, 1 poł. XVIII w., z ołtarza bocznego, płn.,
- obraz św. Franciszka Ksawerego, olej na płótnie, owalny,
-obraz Matka Boska Bolesna, prawdopodobnie z dolnej kondygnacji ołtarza płd., z ok. poł. XVIII w., olej na płótnie,
- obraz Salvator Mundi, olej na płótnie, ok. poł. XVIII w., niezachowany w 1988 r.,
- obraz św. Mateusz, ( Św. Józef), olej na płótnie, 1856, aut. Hintz ; niezachowany w.1988 r.;
-obraz Św. Tadeusz, olej na płótnie, 1856, aut. Hintz; nie zachowany w.1988 r.;
- rzeźba Św. Jerzego z ok. 1740 r., aut. J.Ch. Schmidta (lub warsztatu)
- lawaterz w zakrystii, cynowy, eliptyczny, z figurką syreny na pokrywie i kranikiem w formie paszczy smoka – wzmiankowany w KZS wP, niezachowany w.1988 r.
- rzeźba Chrystusa na krzyżu z zakrystii, z XVII w.,
- lichtarze z 1485 r. i 6 grup innych lichtarzy i świeczników, co wymaga jeszcze dokładnego sprawdzenia, gdyż mogą znajdować się na terenie przyległego klasztoru

IV. Postulaty konserwatorskie:

Dokumentacja w formie karty ewidencyjnej zabytków architektury i budownictwa wymaga uaktualnienia fotografii.
Stan dokumentacji wyposażenia kościoła pw. Krzyża Świętego w Braniewie jest niewystarczający. Karty ewidencyjne wykonane w 1965 r. weryfikowane były ostatnio w 1974 r., prawie 30 lat temu. Niektóre karty znajdujące się w archiwum WUOZ w Elblągu dotyczą obiektów z innych kościołów lub już nieistniejących.
Konieczna jest weryfikacja kart ewidencyjnych zabytków ruchowych, wykonanie nowych fotografii, poprawienie opisów, dopisanie historii i bibliografii a także wykonanie kart ewidencyjnych na pozostałe obiekty zabytkowe.
Konieczne jest wykonanie rzetelnej inwentaryzacji architektonicznej kościoła w skali co najmniej 1:20 a detale w skali 1:5. Pomiary ujęte w projektach znajdujących się w archiwum elbląskiej delegatury WUOZ są orientacyjne i schematyczne;
Konieczne jest wykonanie aktualnego orzeczenia technicznego – gruntu wokół kościoła, stanu fundamentów, gruntu pod posadzką, konstrukcji ścian, sklepień, więźby dachowej, stabilności latarni na kopule a na tej podstawie wykonanie projektu remontu obejmujący także otoczenie kościoła;
Konieczne jest ponowne przeanalizowanie współczesnego wiatrołapu przed wejściem, ewidentnie przesłania fasadę i obniża jej walor wizualny.
Konieczne są badania stratygraficzne elewacji wewnętrznych oraz płycin na zewnątrz, w celu ustalenia pierwotnej kolorystyki;
Konieczne jest przeprowadzenie badań konserwatorskich drewnianej struktury ołtarzy w celu określenia ich przeczystego stanu zachowania, pierwotnej kolorystyki i ustalenia programu konserwatorskiego;
Obrazy na górnych kondygnacjach wymagają konserwacji;

Autor opisu: Jerzy Domino
Prawa do opisu: CC BY-NC-SA 3.0 PL http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/pl/legalcode
Kościół pw. Krzyża Świętego w Braniewie - własność Prowincji Warszawskiej Zgromadzenia Najświętszego Odkupiciela (Redemptoryści)
Prawa do wizerunku cyfrowego: CC BY 1.0 https://creativecommons.org/licenses/by/1.0/deed.pl